Σαν σήμερα άρχιζε πριν από μερικές δεκαετίες η σκληρή μάχη του καπνομαζέματος

Ένα μικρό αφιέρωμα σε όλους εκείνους  που τον Ιούνιο έως το Δεκαπενταύγουστο βρίσκονταν συνεχώς απ΄τα άγρια χαράματα  στα δροσερά καπνοχώραφα

Του ΓΙΩΡΓΟΥ Π. ΜΠΑΜΠΑΝΗ

Το τέλος των εξετάσεων του δεύτερου εξαμήνου στις δύο τελευταίες τάξεις του Δημοτικού Σχολείου και στα (εξατάξια τότε) γυμνάσια πριν από εξήντα χρόνια σήμαινε, για τους μαθητές και τους καπνοκαλλιεργητές της εποχής εκείνης,  την αρχή της κουραστικής περιπέτειας  του καπνομαζέματος, που διαρκούσε έως το δεκαπενταύγουστο. Πράγματι, από όσα με λεπτομέρειες μού έχουν διηγηθεί οι παππούδες μου και οι γιαγιάδες μου, αλλά και ο πατέρας μου και η μητέρα μου για τα παιδικά χρόνια στο χωριό, η χρυσοφόρα αυτή αγροτική  δραστηριότητα ήταν πολύ βάρβαρη και εξουθενωτική, ιδιαίτερα για τα παιδιά, τα οποία αμέσως, μετά το κλείσιμο των σχολείων, όπως σήμερα, για παράδειγμα, και τους γονείς τους, δεν πήγαιναν κάπου για διακοπές, αλλά ρίχνονταν από το πρώτο μάλιστα βαθύ πρωινό στη μάχη του καπνομαζέματος.

Δεν χρειάζεται να  παραθέσω όλα αυτά που μού  έχουν διηγηθεί οι παλαιότεροι για το καπνομάζεμα, αφού ο αξιόλογος ταλαντούχος ποιητής από την Παλαιομάνινα Χρήστος Π. Ζώγας τα έχει συμπυκνώσει με εκπληκτικούς στίχους  σε ένα ποίημά του υπό τον τίτλο «Το καπνομάζεμα», το οποίο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Παλαιομάνινα» (φύλλο 8, σελίδα 5) και το οποίο έχει ως εξής:

                                      

Απ’ τ’ άγρια χαράματα,

με την Πούλια οδηγό

και ταχύ το βάδισμα,

για του καπνού το μάζεμα

ξυπνούσαν στο χωριό.

                                                 

Πριν βγει ο ήλιος και ζεστάνει

το καπνόφυλλο γιατί,

τη φρεσκάδα όταν χάνει,

μαραμένο το κοτσάνι,

δύσκολο ήταν να κοπεί.

Πριν απ’ τα χαράματα

με το φως του φεγγαριού,

σα μηχανή τα δάχτυλα

κόβανε στο μάζεμα

τα φύλλα του καπνού.

Κι έβγαινε ήχος ρυθμικός

στη σιγαλιά της νύχτας,

μαζί ακούγονταν κι αυτός

του γρύλλου ο ερωτικός,

του τριζονιού, κατά της νύστας.

Άντε να βελονιαστεί

συνήθως  ένα ένα,

καλά ν’ αρμαθιαστεί,

με μόχθο κοντολογίς πολύ,

έφθανες στο τέρμα.

Καταμεσής, την άνοιξη

κι όλο το καλοκαίρι,

η έγνοια κει αδιάκοπη,

με το άγχος η εξέλιξη,

στο τέλος τι θα φέρει.

  

Που θα’ ρχόταν ο μεσίτης

να κοιτάξ’ να εκτιμήσει,

ο μεσάζων ο αγύρτης,

τη σοδειά αν θα πουλήσεις,

με τιμή, που κείνος θα ορίσει.

Του καπνομαζέματος προηούνταν άλλα στάδια  καλλιέργειας καπνού, που ήταν  λιγότερο κουραστικά, αλλά απαιτούσαν μεγάλη προσοχή, φροντίδα και επιμέλεια. Τα στάδια αυτά ήταν, συνοπτικά, τα ακόλουθα:

Πρώτον η σπορά: Ο σπόρος του καπνού είναι πολύ μικρός για απευθείας σπορά στον αγρό και για να φυτρώσει απαιτούνταν ειδικές συνθήκες. Έτσι ο πολλαπλασιασμός του καπνού γινόταν με σπορά σε ειδικά σημεία των κήπων που με κοπριές και καλό σκάψιμο  είχαν καλό και αφράτο χώμα . Επρόκειτο για τις περιβόητες φυντανιές , δηλαδή βραγιές  που ήταν ελαφρά ανυψωμένες ( 15-20 εκατοστά), είχαν πλάτος  ενός  περίπου μέτρου και μικρούς διαδρόμους – αυλάκια. Η σπορά γινόταν με το χέρι 55-65 μέρες πριν από τη μεταφύτευση (Ιανουάριο – Φεβρουάριο), αφού πρώτα έβαζαν το σπόρο μέσα σε βρεγμένες χοντρές (μάλλινες) κάλτσες που τις τοποθετούσαν κοντά στο για να «φουσκώσει». Στη συνέχεια, έριχναν στο σπόρο αυτό με τις μικρές φύτρες στα σπορεία – βραγιές και έτσι γίνονταν οι φυντανιές  (φυντάνα στα ελληνοβλάχικα) που ήθελαν συχνό πότισμα με την περιβόητη ποτίστρα.

Δεύτερον, μεταφύτευση: Η μεταφύτευση ήταν ίσως το πιο σκληρό και κουραστικό στάδιο της καπνοκαλλιέργειας και είχε διάρκεια τρείς έως τέσσερις εβδομάδες. Στην περιοχή μας η φύτευση στον αγρό γινόταν τέλη Απριλίου – τέλη Μάιου σε γραμμές με την απόσταση των φυτών μεταξύ τους να εξασφαλίζει εύκολη πρόσβαση για σκάλισμα και συγκομιδή αργότερα. Η μεταφύτευση γινόταν   τότε με το χέρι (άνοιγμα αυλακιών με την τσάπα,  βούτηγμα  των ριζών του φυτού  ή φυντάνια στα ελληνοβλάχικα σε λάσπη,  που γινόταν σε σκάφη, άνοιγμα της τρύπας  με το «σουφλί» , φύτεμα).

Τρίτον, σκάλισμα (σκάλος): Γίνονταν δύο σκαλίσματα, ένα 15-20 μέρες από τη μεταφύτευση και το δεύτερο 15-20 μέρες αργότερα. Το σκάλισμα τότε γινόταν με το τσαπί.

Τέταρτον, συγκομιδή  (μάζεμα): Η συγκομιδή γινόταν σταδιακά, δηλαδή κόβονταν τα φύλλα κατά χρονικά διαστήματα καθώς ωρίμαζαν. Τα στάδια ή τα της συλλογής που λέγονταν «χ έρια» ήταν πατόφλο , το πρώτο, το δεύτερο, το τρίτο, το τέταρτο, το κορφάδι ή «λούκιου». Το κάθε «χέρι» περιελάμβανε 2-5 φύλλα για κάθε φυτό. Σημειώνεται ότ η συλλογή του καπνού άριζε 45-50 μέρες μετά τη μεταφύτευση, δηλαδή από τα μέσα  Ιουνίου έως  το  πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου.

Πέμπτον, αρμάθιασμα: Τα καπνά αρμαθιάζονταν την ίδια μέρα μετά τη συλλογή τότε  το χέρι. Δηλαδή χρησιμοποιούνταν ειδική ατσάλινη βελόνα  (άκου στα ελληνοβλάχικα που είναι ομηρική λέξη!) με μήκος 50 εκατοστά και σπάγκος από γιούτα. Γινόταν διαλογή, τρύπημα των φύλλων στο κοτσάνι και άδειασμα στον σπάγκο (αρμάθα) με το μήκος κάθε αρμάθας να είναι 2-3 μέτρα με περίπου 300-500 φύλλα.

Έκτον, αποξήρανση σε λιάστρες: Μετά το αρμάθιασμα τα καπνά ή καλύτερα ή αρμάθες  απλώνονταν  αμέσως στις λεγόμενες λιάστρες που κατασκευάζονταν κυρίως στους πλησιέστερους κήπους  ή αυλές από παλούκια  και καλάμια.

Έβδομον,  τα «βαντάκια»: Μετά την αποξήρανση οι αρμάθες με τα αποξηραμένα πια καπνά γίνονταν «βαντάκια», δηλαδή 10 -12 ξηρές αρμάθες διπλώνονταν και κρέμονταν στο ταβάνι του δωματίου ή των δωματίων του σπιτιού!

Όγδοον, δεματοποίηση: Στις αρχές του Χειμώνα γινόταν μια πρώτη διαλογή των καπνών για να απομακρυνθούν τα άχρηστα καπνόφυλλα. Στη συνέχει, σε ένα «καλούπι» τοποθετούνταν  3- 5 στρώσεις αρμαθών εναλλάξ, τις οποίες πίεζαν με πρέσα κι έπαιρνε το σχήμα μιας μεγάλης και χοντρής πίτας.. Το περιεχόμενο του «καλουπιού» συγκρατούνταν  περιφερειακά από ειδική σφιχτή λινάτσα. Τα δέματα αυτά τοποθετούνταν πάλι στα δωμάτια ή σε αποθήκες, όπου παρέμεναν μέχρι την ώρα που θα ερχόταν ο καπνέμπορος να τα δει, να τα «βαθμολογήσει» και να τα αγοράσει, αν συμφωνούσε και ο καπνοπαραγωγός.

Σύντομη  ιστορία του Καπνού

Από το πολυτελές λεύκωμα «Η ιστορία του ελληνικού τσιγάρου» που εκδόθηκε από το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α) παραθέτω μερικά στοιχεία για την ιστορία του καπνού. Σημειώνεται ότι την έρευνα και τη συλλογή του υλικού έκανε ο πρόεδρος του Ε.Λ.Ι.Α.  Μάνος Χαριτάτος, τα κείμενα και τη μελέτη  η  Πηνελόπη Γιακουμάκη Μοραΐτη και την καλλιτεχνική επιμέλεια της έκδοσης ο  Κώστας Τζιμούλης. Επισημαίνεται ακόμα ότι με το  λεύκωμα  αυτό το Ε.Λ.Ι.Α. εγκαινίασε μια νέα σειρά εκδόσεων με το αντικείμενο την εμπορική και βιομηχανική δραστηριότητα στην Ελλάδα και τη διασπορά από τις αρχές του 19ου έως τα μέσα του 20ου αιώνα. Η συστηματική έρευνα για την καταγραφή αυτών των δραστηριοτήτων πραγματοποιείται εδώ και χρόνια από το Ε.Λ.Ι.Α. το οποίο εμπλουτίζει τις συλλογές του με εφήμερα αντικείμενα (τιμολόγια, διαφημιστικά φυλλάδια, εισιτήρια., ετικέτες μπουκαλιών, συσκευασίες προϊόντων, κ.α.), που σπάνια διαφυλάσσονται, αλλά αποτελούν τεκμήρια εξαιρετικής σημασίας για την ανασυγκρότηση του καθημερινού βίου.

- Η πανάρχαια χρήση του καπνού έγινε  από τους Ινδιάνους και η μεταφορά του στη Γηραιά Ήπειρο.

-Το 1492 ο Χριστόφορος Κολόμβος, ταυτόχρονα με την Αμερική ανακάλυψε και τον καπνό.

-Στα νησιά του αρχιπελάγους των Μπαχάμας, όπου αποβιβάστηκαν οι πρώτοι θαλασσοπόροι, η χρήση του φυτού του καπνού ήταν πολύ διαδεδομένη. Φύτρωνε σε άγρια μορφή και εχρησιμοποιείτο από τους Ινδιάνους της Αμερικής σε θρησκευτικές τελετές και στη θεραπεία ασθενειών  και πληγών.

-Από ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή του Yucatan, ανακαλύφθηκε σκόνη φύλλων καπνού σε αντικείμενα που χρονολογούνται προ 15.000 ετών!

-Στην Ευρώπη οι σπόροι καπνού μεταφέρθηκαν με τις ισπανικές καραβέλλες στην Ιβηρική χερσόνησο και σχεδόν ταυτόχρονα Ολλανδοί ναυτικοί εισήγαγαν τον καπνό στο Βέλγιο.

- Η παράδοση θέλει πρώτο εισαγωγέα καπνού στη Γηραιά Ήπειρο τον Ισπανό ναύτη του Κολόμβου Rodrigo de Jerez ο οποίος και φυλακίσθηκε κατηγορούμενος ως μάγος κατεχόμενος από δαιμόνια επειδή… έβγαζε καπνούς από τη μύτη και το στόμα!

Γύρω στα 1550 αναφέρονται οι πρώτες καπνοκαλλιέργειες στην Πορτογαλία και την Ισπανία.

Ετυμολογικές ερμηνείες της ευρωπαϊκής ονομασίας tobacco που δόθηκε στο νεόφερτο φυτό υπήρξαν πολλές. Επικρατέστερη φέρεται αυτή που παραπέμπει στο όνομα του νησιού των Αντιλλών Ταμπάγκο.

-Μέσα του 16ου αιώνα άρχισε η εξάπλωση του καπνού σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, με ορμητήριο την Ισπανία και την Πορτογαλία. Αρχικά επιστεύετο ότι η χρήση του ήταν θεραπευτική και του απεδίδοντο ιδιότητες σχεδόν θαυματουργές. Με το χρόνο η θεραπευτική αξία του αμφισβητήθηκε, η χρήση του όμως παρέμεινε και έγινε κατάχρηση. Η Γηραιά Ήπειρος κάπνιζε για απόλυση.

 Στην Αγγλία συνωστίζονταν στα smoking parties,  όπου διδασκόταν η τέχνη του καπνίσματος  και οι σχολικές τσάντες των μαθητών μετέφεραν παραγεμισμένες πίπες καπνού που θα καπνίζονταν υπό την προτροπή και εποπτεία του δασκάλου.

Σφοδρές αντιδράσεις που ενέπλεκαν θρησκεία, ηθική και υγεία καθώς και «ιεροί» πόλεμοι ξέσπασαν εναντίον του καπνού. Αφορισμοί του Πάπα, συγγράμματα, εγκύκλιοι, πρόστιμα επιβάλλονταν στους χρήστες. Στην Ιταλία τους αφόριζαν, στην Ρωσία τους ράβδιζαν και τους έκοβαν την μύτη, στην Περσία  τους έκοβαν τα χείλη, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τους απαγχόνιζαν. Κανένα μέτρο δεν στάθηκε ικανό να ανακόψει την πορεία του καπνού.

-Με το πέρασμα του χρόνου, όταν η χρήση του καπνού γενικεύθηκε, οι διάφοροι τρόποι καπνίσματος που επέβαλλαν κατά καιρούς τα ήθη και έθιμα, έγιναν στοιχείο αναγνώρισης και παρουσίας στον κοινωνικό χώρο.

Ξεκινώντας από το κάπνισμα των τυλιγμένων φύλλων καπνού των συντρόφων του Κολόμβου, επινοήθηκαν ποικίλοι τρόποι για να μεγιστοποιηθεί η απόλαυση: πίπες, ναργιλέδες, πρέζες καπνού, τσιγάρα.

-Από ταξιδιωτικά συγγράμματα δυτικών περιηγητών πληροφορούμαστε ότι η χρήση του καπνού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν γνωστή πριν από το τέλος του 16ου αιώνα. Την εποχή εκείνη, η Οθωμανική Αυτοκρατορία απλώνεται στα εδάφη της σύγχρονης Ελλάδας, Μ. Ασίας, Μαύρης Θάλασσας, Βουλγαρίας, Γιουγκοσλαβίας. Η Κωνσταντινούπολη μέχρι την επικράτηση των χερσαίων συγκοινωνιακών μέσων αποτελούσε το σπουδαιότερο διαμετακομιστικό κέντρο μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Πιθανολογείται ότι η εισαγωγή του καπνού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία έγινε από το πολυσύχναστο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης περίπου το 1580, από Βενετσιάνους ή Γενοβέζους εμπόρους.

-Επί έναν αιώνα, μέχρι το 1687, η χρήση του καπνού ήταν περιορισμένη λόγω των αυστηρών κρατικών περιοριστικών μέτρων. Τη χρονολογία αυτή, ο Σουλεϊμάν ο Β΄ επιτρέπει την καπνοκαλλιέργεια και επιβάλλει φόρους και δασμούς.

-Οι κλιματολογικές συνθήκες και το έδαφος στα παράλια της Μ. Ασίας, της Μαύρης Θάλασσας, στα νησιά και τις περιοχές της σύγχρονης Ελλάδας, ευνόησαν τις καπνοκαλλιέργειες και δημιούργησαν μικρόφυλλες γευστικές και αρωματικές ποικιλίες καπνού, τα περίφημα ανατολικά καπνά, τα οποία έμελλε να μονοπωλήσουν τις προτιμήσεις των καπνιστών ανά τον κόσμο για τον αιώνα που ακολούθησε και να αναδείξουν Έλληνες καπνέμπορους σε δεινούς επιχειρηματίες ανά την υφήλιο.

Τα πρώτα στοιχεία για την εισαγωγή του καπνού στην Ελλάδα αντλούνται από το ταξιδιωτικό σύγγραμμα του Pouqueville «Περιηγήσεις στην Ελλάδα» που εκδόθηκε το 1820. Σύμφωνα με την αφήγηση του περιηγητή, ως εισαγωγείς φέρονται δύο Γάλλοι που μεταξύ του 1573 και 1589 καλλιεργούσαν καπνό στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης.

-Αργότερα κατά τον 17ο αιώνα, οι αναφορές για καπνοκαλλιέργειες πληθαίνουν.  Στην Ελληνική Εμπορική Εγκυκλοπαίδεια που εκδόθηκε το 1815 στη Βενετία, αναφέρεται ότι στη Μακεδονία, επαρχία τότε της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι καπνοκαλλιέργειες τον 17ο αιώνα καταλάμβαναν μεγάλες εκτάσεις.

-Κατά τη σύσταση του Ελληνικού Βασιλείου, σύμφωνα με το σύγγραμμα του Βαυαρού προξένου Strong που εκδόθηκε το 1842, η καλλιέργεια του καπνού στην Παλαιά Ελλάδα περιοριζόταν στις περιφέρειες Λιβαδειάς, Άργους, Καλαμιών, και  έφθανε στις 450.000 οκάδες.

-Με τις διαδοχικές προσκτήσεις νέων ελληνικών εδαφών και ιδιαίτερα μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, όταν προσαρτώνται οι εκτενείς καπνοπαραγωγικές μακεδονικές εκτάσεις, η εμπορία του καπνού γίνεται σπουδαίος ρυθμιστικός παράγων της οικονομίας της χώρας.

-Ο  καπνός έφτασε στην περιοχή Βάλτου και  Ξηρομέρου στις αρχές του 17ου αιώνα, δηλαδή σχεδόν αμέσως μετά την εισαγωγή του  στην Θράκη.