Η Παλαιομάνινα από τα βάθη των αιώνων έως σήμερα

Ένα χρήσιμο αφιέρωμα – λεύκωμα στο μεγαλύτερο από τα έξι βλαχοχώρια της Ακαρνανίας με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά και παράδοση

Γράφει ο Γιώργος Π. Μπαμπάνης

Καθώς τα τελευταία είκοσι χρόνια συνεχώς φθίνει και απειλείται με ερήμωση και η άλλοτε γεμάτη από κατοίκους, δραστηριότητα και δύναμη Παλαιομάνινα, το μεγαλύτερο από τα έξι βλαχοχώρια της Ακαρνανίας, έκρινα ότι πρέπει να κάνω ένα αφιέρωμα σε αυτό το κεφαλοχώρι που σε λίγα ίσως χρόνια η απέραντη αρχαία πόλη «κοιμηθεί» ξανά στα ερείπια του χωριού που «ζωντάνεψε»  από τα μέσα του 19^ου αιώνα και που αποτελεί την αδιάλειπτη κατοίκησή της από την αρχαιότητα.

 Αυτό προκύπτει και από ένα πρόσφατο σημείωμα  του διαπρεπούς αρχαιολόγου, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Βασίλη Λαμπρινουδάκη, υπό την εποπτεία του οποίου άρχισαν οι ανασκαφές στην ακρόπολη της Παλαιομάνινας το 2006, προς τον παππού μου Δημήτρη Στεργίου, πρωτεργάτη της πρωτοβουλίας αυτής, το οποίο έχει ως εξής:

«Αγαπητέ Κύριε Στεργίου, έκανα πρόσφατα μια ανακοίνωση στο Γερμανικό Ινστιτούτο με περισσότερη εμβάθυνση στο θέμα. Φαίνεται τώρα ότι η γνωστή οχύρωση με τα τρία μέρη της (ακρόπολη – «κάτω ακρόπολη»  - «πόλη») ήταν μάλλον καταφύγιο για τον καιρό του πολέμου, ενώ η καθ’ αυτό πόλη βρισκόταν όπου και η σημερινή Παλαιομάνινα (εντοπίσαμε τμήματα του αρχαϊκού της τείχους. Η ανασκαφή της πυλίδας μάς αποκάλυψε την επιγραφή, που δείχνει ότι η «κάτω ακρόπολη» με  τη μοναδική της είσοδο κοντά στην καθ’ αυτό πόλη, ήταν το τμήμα στο οποίο φυλάσσονταν οι προμήθειες σε πολεμικές περιόδους, και γι’ αυτό είχε τεθεί υπό την προστασία του Διός. Η ανασκαφή της πυλίδας μάς αποκάλυψε όμως και μια αδιάκοπη συνέχεια ζωής στην περιοχή από την 3η π. Χ. χιλιετία μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια. Πως μπορούμε να εκμεταλλευθούμε αυτά τα πράγματι πολύ σημαντικά ευρήματα για την ανάδειξη της περιοχής;  Η συνέχεια της έρευνας σ’ αυτήν ακριβώς την περιοχή της πυλίδας, που έχει για την ώρα γίνει σε μικρό μόνο τμήμα της, υπόσχεται πολλά. Δυστυχώς η έλλειψη χρηματοδότησης τα τελευταία χρόνια έχει ουσιαστικά οδηγήσει σε διακοπή του προγράμματος. Θα ήταν καλό να βρεθούμε κάποια στιγμή και να συζητήσουμε συστηματικά το θέμα».

Η Παλαιομάνινα είναι το μεγαλύτερο (περίπου 2.000 κάτοικοι στη δεκαετία του1960, περίπου 500 σήμερα) από τα έξι βλαχοχώρια της Ακαρνανίας. Βρίσκεται στη δεξιά όχθη του Αχελώου ποταμού και απέχει περίπου 35 χιλιόμετρα από το Μεσολόγγι και άλλα τόσα περίπου από το Αγρίνιο. Έχει χτιστεί στη θέση μιας απέραντης, αλλά άγνωστης ακόμη, αρχαίας πόλης, η οποία εκτείνεται έως τις όχθες του Αχελώου, όπου υπάρχει η διεθνώς γνωστή περίφημη Μεγάλη Πόρτα ή Πύλη ή Αυλόπορτα ή «Πόρτα», όπως τη λένε οι ντόπιοι. Ήδη, από το Δεκέμβριο του 2006 άρχισε, με την οικονομική στήριξη αρχικά της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας, ένα μεγάλο πρόγραμμα ανασκαφικής έρευνας από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, υπό την εποπτεία του καθηγητή Βασίλη Λαμπρινουδάκη, το οποίο, δυστυχώς, σταμάτησε αργότερα λόγω έλλειψης χρηματοδότησης.

Η ιστορία της Παλαιομάνινας από τα βάθη των αιώνων έως σήμερα έχει παρουσιασθεί με λεπτομέρειες και στοιχεία σε βιβλία από τον παππού μου δημοσιογράφο και συγγραφέα Δημήτρη Στεργίου και από τον Παλαιομανιώτη επίσης συγγραφέα Παναγιώτη Β. Ζώγα, καθώς και στην εφημερίδα «Παλαιομάνινα», στα οποία στηρίζεται και το αφιέρωμα αυτό.

Τα πρώτα σπίτια άρχισαν να χτίζονται στη θέση αυτή περίπου από τα μέσα του 19ου αιώνα (1860) από Ελληνόβλαχους κτηνοτρόφους, οι οποίοι έως τότε, ως νομάδες ή σκηνίτες, κατέβαιναν από τα ηπειρωτικά βουνά στην περιοχή αυτή μόνο για χειμαδιό. Τότε άρχισαν να εγκαθίστανται σιγά – σιγά οι «φάρες» (αρχιτσελιγκάδες) κι άλλων Ελληνοβλάχων σε άλλες κοντινές περιοχές. Έτσι χτίστηκαν και τα άλλα έξι βλαχοχώρια, που αρχικά πήραν το όνομα του ισχυρότερου κτηνοτρόφου (αρχιτσέλιγκα), ο οποίος μάλιστα είχε, κατά τα πρότυπα της διοίκησης, διαχείρισης και οργάνωσης της μυκηναϊκής εποχής, ως υποτελείς όλους τους άλλους λιγότερο δυνατούς ή αδύνατους νομάδες – κτηνοτρόφους. Έτσι, η Παλαιομάνινα ονομαζόταν στην αρχή Κουτσομπίνα από το όνομα του ισχυρότατου άρχοντα Κουτσομπίνα, η Γουριώτισσα ονομαζόταν Κατσαρού, τα Αγράμπελα ονομάζονταν Νταγιάντα ή Μπούσια, τα Όχθια ονομάζονταν Παγκέϊκα, το Στρογγυλοβούνι ονομαζόταν Γακέϊκα. Το άλλο βλαχοχώρι, η σημερινή Στράτος, ονομαζόταν Σωροβίγλι. Υπήρχε και έβδομο βλαχοχώρι στην περιοχή, δηλαδή τα Νουσέϊκα, αλλά αυτό εγκαταλείφθηκε σχετικά νωρίς. Την Παλαιομάνινα είχε επισκεφτεί το 1889 και το 1890 ο Gustav Weigand, ο οποίος στο δίτομο έργο του «Die Aromunen» δίνει πολλές και σημαντικές πληροφορίες για το μεγαλύτερο, όπως επισημαίνει, αυτό βλαχοχώρι της Ακαρνανίας. Τότε, όπως αναφέρει, η Παλαιομάνινα λεγόταν ακόμα Κουτσομπίνα ή Μάνινα (και από αυτό, όπως τονίζει, πήρε όλη η περιοχή το όνομά της, που σήμερα καλύπτει το απέραντο ομώνυμο βελανιδόδασος της Ακαρνανίας), είχε 150 σπίτια και 750 κατοίκους. Κατά την επίσκεψή του στην Παλαιομάνινα και στα άλλα βλαχοχώρια της Ακαρνανίας, ο Βέϊγκαντ κατέγραψε και πολλά ντόπια (βλάχικα) δημοτικά τραγούδια.

Δεν ήταν τυχαία η επιλογή της θέσης του χωριού αυτού από τους ιδρυτές του. Δεν αποκλείεται να μην ήταν καθόλου θέμα επιλογής, αλλά συνέχεια της κατοίκησης μιας περιοχής από κατοίκους που, μετά την επικράτηση των Ρωμαίων και την ίδρυση της Νικόπολης, δεν είχαν πια τις προϋποθέσεις (ερήμωση, εγκατάλειψη της Ακαρνανίας) για συστηματικότερη, εντονότερη και αποτελεσματικότερη δραστηριοποίηση σε ένα μέρος που έπεφτε συνεχώς σε παρακμή. Για το λόγο αυτό ίσως οι παλιοί κάτοικοι της αρχαίας αυτής πόλης εστράφησαν προς τα βόρεια, προς την Ήπειρο, και κατέβαιναν μόνο για διαχείμαση στα «πάτρια» (;) εδάφη τους! Ας μην ξεχνάμε ότι η κτηνοτροφία αποτελούσε από την ομηρική εποχή σημαντικό κλάδο της οικονομικής δραστηριότητας. Κι αυτή η εκλεκτική συνέχεια καταδεικνύεται και από τη διαπίστωση ότι οι Ελληνόβλαχοι λένε το πρόβατο «όϊα», δηλαδή όπως ακριβώς αναφέρεται στα ομηρικά έπη! Αλλά, δεν είναι η ονομασία αυτή και οι εκατοντάδες άλλες βλάχικες λέξεις που είναι ομηρικές και που αναφέρονται κυρίως σε ζώα και στοιχεία της υπαίθρου. Πολλές εκδηλώσεις της κοινωνικής δραστηριότητας ή καθημερινής ζωής των Ελληνοβλάχων (γέννηση, θάνατος, γάμος κ.λπ.) μοιάζουν εκπληκτικά με τις αντίστοιχες περιγραφές στα ομηρικά έπη. Σημειώνεται ότι ο Άρης Πουλιανός (βλέπε βιβλίο του «Η προέλευση των Ελλήνων», Αθήνα 1968) επισημαίνει ότι  «Οι Βλάχοι της Ελλάδος είναι απόγονοι αυτόχθονος πληθυσμού, ενώ οι τυχόν επιδράσεις «βορειότερου τύπου» ανάγονται στους αρχαίους χρόνους, με πιθανό ύστατο σταθμό την έλευση των Κελτών».

Η εγκατάσταση στην Ακαρνανία

 Οι Ελληνόβλαχοι της Ακαρνανίας και, φυσικά, της Παλαιομάνινας εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Ακαρνανία μετά το 1840. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται όχι μόνο από τις μαρτυρίες των γονέων μας και παππούδων μας, αλλά και από σχετικό έγγραφο προς την κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, με το οποίο οι βλαχοποιμένες αυτοί ζητούν να εγκατασταθούν πια μονίμως στην περιοχή αυτή. Στο έγγραφο αυτό, που έχει ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου 1829, εστάλη από τη Ναύπακτο και υπογράφεται από τον Αθανάσιο Δημ. Κραψίτη, έχει ως εξής:

«Αριθμός τις ποιμένων και γεωργών, οίτινες βιασμένοι από τας βαρβαρικάς τυραννίας των Τούρκων και βλέποντες αντίκρυ των την ελευθερίαν και ευδαιμονίαν του ελληνικού κράτους, ελευθερίαν και αυτοί ποθούμενοι, προστρέχουσι παρακαλούντες να ήθελε δεχθή και να τους δώσει τόπον διορισμένον εις τον οποίον να μετακομίσωσι τας φαμελίας, πρόβατα και λοιπά ζώα των, όσα με πολλούς κόπους και μεγάλους κινδύνους ηδυνήθησαν να διατηρήσωσι δια σπόρον. Λοιπόν, ως πληρεξούσιον και τοποτηρητήν του εξοχωτάτου κυβερνήτου αναφέροντας εις την εκλαμπρότητά της θερμώς παρακαλούντας ει δυνατόν να ήθελε τους δοθή μίαν γνωστήν των θέσις, η οποία ονομάζεται Μάνινα και Ποδολοβίτζα επί Θέματος Ξηρομέρου, ην και άλλοτε εβάσταξεν ο ίδιος ο Σκουτέρης και παρακαλείται να ήθελε μας εφοδιάσει με τας προσηκούσας διαταγάς της προς τας εκεί πολιτικάς και πολεμικάς αρχάς, να τους γνωρίσουν Έλληνας και να τους υπερασπίζονται κατά τα ιερά θεσπίσματα της Κυβερνήσεως. Μάλιστα, αν κρίνη εύλογον να ήθελε διατάξει τους εις την είσοδόν των καπεταναίους να μην τύχη και τους εμποδίσουν εις την Γράντζιαν, διότι τους προξενείτε μεγάλη δυστυχία. Δια τούτο παρακαλούμεν να γίνουν σφοδραί και τακτικόταται διαταγαί ώστε να λάβη το αίσιον και ευτυχές τέλος η αίτησίς μας. Θέλουν επακολουθήσει και άλλοι πολλοί. Από εκείνα τα μέρη να φέρουν αρκετόν αριθμόν ζώων μόνον αποβλέπουσιν εις τον ίδιον Σκουτέρην, όστις είναι εις την πρώτην θέσιν, πώς και την γρηγοράτζαν θα απολαύση. Επί τούτο έστειλε εμέ τον ελάχιστον δούλον σας καθώς μοι δώσετε τα διαταγάς αμέσως να υπάγω να κινήσουν τα πρόβατα, διότι είναι ο καιρός των και μένω».

Γύρω στο 1860 το Ελληνικό Κράτος με νόμο (ΦΕΚ 12/2 Μαΐου 1858 και ΦΕΚ 14/9 Απριλίου 1959) υποχρέωνε τους νομάδες που πηγαινοέρχονταν μεταξύ ελληνικού και τουρκικού κράτους ή να εγκατασταθούν μόνιμα δημιουργώντας χωριά ή να μην ξαναπεράσουν τα σύνορα. Οι νομάδες αυτοί αποφάσισαν να εγκατασταθούν οριστικά και μόνιμα πια στο Ξηρόμερο αφήνοντας για πάντα τον νομαδικό βίο και να ασχοληθούν και με την καλλιέργεια της γης. Ήδη όμως προϋπήρξε έγγραφο προς τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου 1829, όπου είχε δηλωθεί η επιθυμία "ποιμένων και γεωργών" οι οποίοι καταδυναστευόμενοι από τον τουρκικό ζυγό ζητούσαν άδεια για τη μόνιμη εγκατάστασή τους στη περιοχή Μάνινα Ξηρομέρου. Η μετανάστευση τελικά ξεκίνησε το 1840 μετά από ληστρικές επιθέσεις τουρκαλβανών. Ο παλαιομανιώτης συγγραφέας και δημοσιογράφος Δημήτρης Στεργίου θεωρεί ότι οι Ριμένοι της Ακαρνανίας δεν βρέθηκαν τυχαία σε αυτό το χώρο αλλά τον προτιμούσαν για τα χειμαδιά τους, επειδή απλά ήταν ο τόπος τους. Την άποψή του ενισχύει ο πολύ παρατηρητικός περιηγητής του 19 ου αιώνα Gustav Weigand, ο οποίος επισημαίνει ότι οι Ελληνόβλαχοι αυτοί είναι απόγονοι του μεσαιωνικού πληθυσμού, αφού η Ακαρνανία ήταν γνωστή κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους ως Μικρή Βλαχία, σε αντίθεση με τη Μεγάλη Βλαχία, που ήταν η Θεσσαλία. Επίσης διερεύνηση θέλει και το γεγονός ότι οι κάτοικοι της Αγραμπέλου κατοίκησαν σε περιοχή στην οποία αναφέρεται προϋπάρχων οικισμός τον 16ο περίπου αιώνα

Διαχρονική η ονομασία του χωριού  ως Παλαιομάνινας

Από στοιχεία σχετικά με τη μνημειακή τοπογραφία της Παλαιομάνινας και από μαρτυρίες ξένων περιηγητών και παλαιών συγγραφέων επιβεβαιώνεται η διαπίστωση  ότι η κατοίκηση της περιοχής ήταν συνεχής από τα βάθη των αιώνων μέχρι σήμερα, με εξαίρεση την περίοδο μετά την επικράτηση των Ρωμαίων (μετά το 146 π.Χ.), κατά την οποία, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, επεκράτησε «ερημία» στην Ακαρνανία εξαιτίας της ίδρυσης της Νικόπολης προς βορράν και της Πάτρας προς νότο. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται και από τον Πολύβιο, ο οποίος βρήκε την αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας εγκαταλειμμένη. Τότε, οι κάτοικοι της περιοχής, κυρίως κτηνοτρόφοι, εγκατέλειψαν την αρχαία πόλη και στράφηκαν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες στις περιοχές της Ηπείρου και κατέβαιναν αδιαλείπτως μόνο κατά τους χειμερινούς μήνες στα «πάτρια εδάφη» για χειμαδιό. Πρόκειται, προφανώς, όπως επισημαίνει ο  παππούς μου Δημήτρης Στεργίου, για τους προγόνους των κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι μετά το 1840 εγκαταστάθηκαν σταδιακά στα επτά στην αρχή και έξι αργότερα βλαχοχώρια της Ακαρνανίας, χτίζοντας μάλιστα τα πρώτα σπίτια πάνω στα ερείπια ή κοντά στα ερείπια αρχαίων πόλεων, δηλαδή των πόλεων των προγόνων τους!

Πάντως, φαίνεται ότι η «ερημία» αυτή δεν κράτησε επί πολλά χρόνια, αφού, όπως αναφέρει ο παππούς μου στο βιβλίο του «Βλάχικα έθιμα της Παλαιομάνινας με αρχαιοελληνικές ρίζες» (σελίδα 23) ο Gustav Weigand επισημαίνει ότι «Ελληνόβλαχοι αυτοί είναι απόγονοι του μεσαιωνικού πληθυσμού, αφού η Ακαρνανία ήταν γνωστή κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους ως Μικρή Βλαχία, σε αντίθεση με τη Μεγάλη Βλαχία που ήταν στη Θεσσαλία». Έτσι, υποστηρίζει ότι  οι Ελληνόβλαχοι της Παλαιομάνινας είναι απόγονοι των κατοίκων της αρχαίας πόλης, οι οποίοι αναγκάστηκαν στην Ήπειρο να μάθουν και τη δημώδη λατινική, την επίσημη τότε «διεθνή γλώσσα», για λόγους επικοινωνίας, και ανεβοκατέβαιναν από την και προς την Ήπειρο στην περιοχή, χωρίς να γνωρίζουν προφανώς, μετά από αιώνες, την ακριβή ονομασία της πόλης των προγόνων τους. Έτσι, στην αρχή, η αρχαία πόλη ονομάστηκε «Παλιό Μάνι», που σημαίνει ίσως «Παλιά Τοποθεσία», «Παλιά Βάση» από το ομηρικό «Μήτηρ» =Μάνα= Τοποθεσία και κατά συνεκδοχή «βοσκοτόπι»!

Όπως αποκαλύπτει ο Παλαιομανιώτης συγγραφέας Παναγιώτης Β. Ζώγας στο πολύτιμο για τις πληροφορίες βιβλίο του «Από την Μητρόπολη της Ακαρνανίας μέχρι την Παλαιομάνινα», για πρώτη φορά αναφέρεται η αρχαία πόλη του χωριού μας ως «παλαιό Μάνι» από τον Κυριακού Αγκωνιάτη (εξ Αγκώνος), ο οποίος επισκέφτηκε την περιοχή το 1436. Η ονομασία αυτή επικράτησε, όπως φαίνεται, επί αιώνες, αφού ως «Παλαιό Μάνι» αναφέρουν το χωριό μας οι περιηγητές Λήκ και Εζέ, οι οποίοι επισκέφθηκαν την περιοχή το 1809 και το 1860 αντίστοιχα και άλλοι Έλληνες συγγραφείς.

Κατά τα χρόνια της Επανάστασης του 1821, το χωριό μας, όπως προκύπτει από έγγραφα που παραθέτει στο παραπάνω βιβλίο του ο Παναγιώτης Ζώγας και ο Δημήτρης Στεργίου στο βιβλίο του «Η Παλαιομάνινα από τα βάθη των αιώνων έως σήμερα», αναφέρεται ως «Παλαιομάϊνα». Σημειώνεται ότι η λέξη «μάϊνα» έχει την ίδια σημασία με τη λέξη «Μάνι – Μάνινα», δηλαδή τη σημασία του «βραχίονα», της «βάσης», της «τοποθεσίας». Μόνο ο Βάϊγκαντ, ο οποίος επισκέφτηκε το χωριό μας το 1894 το αναφέρει ως «Κουτσομπίνα» ή ως «Μάνινα», ονομασία που χρησιμοποιούσαν παλιά και οι κάτοικοί του  («Μάνια»).

Εντυπωσιακή είναι και η αποκάλυψη που κάνει στο βιβλίο του «Σελίδες από τον ξεσηκωμό του ΄21 στην Ακαρνανία» (κυκλοφόρησε το 1971)  ο παππούς μου Δημήτρης Στεργίου, όπου  επισημαίνει  ότι η Παλαιομάνινα σε έγγραφα των αγωνιστών του 1821 αναφέρεται ως «Παλαιομάϊνα» με τις ομώνυμες μάχες. Συγκεκριμένα, δύο έγγραφα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, τα οποία αφορούν στην Επανάσταση του 1821 στο Ξηρόμερο (Ακαρνανία) αποκαλύπτουν ότι ίσως η ονομασία του σημερινού χωριού «Παλαιομάνινα» δεν είναι η σωστή. Και στα δύο έγγραφα, που μάλιστα έχουν ημερομηνίες με διαφορά 19 ετών, η Παλαιομάνινα αναφέρεται τέσσερις φορές ως « Παλαιομάϊνα» ή «Παλιομάϊνα», που σημαίνει ότι δεν πρόκειται για ορθογραφικό λάθος ή αναγραμματισμό. Ύστερα, η άγνωστη σχεδόν ή με ανίσχυρη πειστικότητα ετυμολογία του δεύτερου συνθετικού «Μάνινα» και η, αντιθέτως,  σίγουρη σημασία της λέξης «Μάϊνα» ως περιοχής με κάστρα (αρχαίες πόλεις) ενισχύει τη διαπίστωση αυτή. Η άποψη αυτή ενισχύεται από τη διαπίστωση ότι στην ευρύτερη περιοχή της Μάνινας υπάρχουν ανά τέσσερα ή πέντε χιλιόμετρα ερείπια αρχαίων τειχών, τα οποία δεσπόζουν και σε όλο το χωριό, την Παλαιομάνινα.  Όλα αυτά σημαίνουν ότι η τοποθεσία της Παλαιομάνινας είναι γνωστή πολύ πριν από τη μόνιμη εγκατάσταση των βλαχοποιμένων, οι οποίοι ίσως ή προφανώς την ονομάτιζαν έτσι, δηλαδή Παλαιομάϊνα, που σημαίνει «παλιά περιοχή με κάστρα», κατά την κάθοδό τους το χειμώνα στα χειμαδιά, αφού η ονομασία της αρχαίας οχυρωμένης πόλης ήταν και είναι ακόμα άγνωστη. Μετά τη μόνιμη εγκατάσταση των βλαχοποιμένων το 1860 πήρε το όνομα του ιδρυτή της, ενώ, όπως ήδη αναφέρθηκε, ήταν γνωστή ήδη από τους αγώνες του  1821 ως «Παλαιομάϊνα» ή «Παλιομάϊνα», και οι περιηγητές  Γουλιέλμος Μαρτίνος Λήκ (1777-1860), ο οποίος επισκέφθηκε την Παλαιομάνινα  το Μάρτιο του 1885, την αποκαλεί ως «Παλαιό Μάνι», όπως  «Παλιό Μάνι» αποκαλεί το χωριό και ο Λέον Εζέ στο βιβλίο του «Le mont Olympe et l’ Akarnanie”. Δηλαδή, όπως αναφέρθηκε, οι ξένοι πριν από τους αγώνες για την ανεξαρτησία και μετά το 1821 αποκαλούσαν την τοποθεσία της Παλαιομάνινας  ή Παλαιομάϊνας ως «Παλιό Μάνι», δηλαδή ως «παλιό Κάστρο».

Όλα αυτά σημαίνουν ότι η ακριβής ονομασία της αρχαίας πόλης είχε χαθεί με την παρέλευση αιώνων και, για τη συμπλήρωση του κενού αυτού, χρησιμοποίησαν τη λέξη «Παλαιό Μάνι» και αργότερα την ονομασία «Μάνινα» ή «Παλαιομάνινα». Όλοι ελπίζαμε ότι οι ανασκαφές που άρχισαν από το Πανεπιστήμιο Αθηνών  από το Δεκέμβριο του 2006 θα έριχναν φως στο ιστορικό αυτό κενό, αλλά, δυστυχώς, σταμάτησαν παρά τα εντυπωσιακά αποτελέσματα, όπως θα αναφέρουμε πιο κάτω.

Η συμβολή των Ελληνόβλαχων της Ακαρνανίας στους Αγώνες του Έθνους μας

Ήδη, έχουν αναφερθεί πολλά στο ιστολόγιο του χωριού μας  για τη συμβολή των Ελληνόβλαχων της Ακαρνανίας στους εθνικούς αγώνες. Πολλοί  συμμετείχαν στην Ελληνική Επανάσταση και στην Ηρωική έξοδο του Μεσολογγίου και  με την αρετή της αυταπάρνησης και της αυτοθυσίας πολέμησαν μέχρι την τελευταία ρανίδα του αίματός τους για την ελευθερία της πατρίδας.  Ο παππούς μου Δημήτρης Στεργίου, μού έχει αναφέρει πολλές ιστορίες για τα κατορθώματα, τη λεβεντιά και κυρίως τη συμμετοχή των Βλάχων των χωριών αυτών στους αγώνες της Επανάστασης του 1821, τα οποία  είχαν διηγηθεί γέροντες Ελληνόβλαχοι της περιοχής αυτής. Όλοι σχεδόν οι γέροντες αυτοί είχαν ηλικία άνω των 95 χρονών και, συνεπώς, ήταν νωπή στη μνήμη τους η παράδοση τέτοιων ιστοριών από τους πατεράδες τους και τους παππούδες τους. Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη ότι οι αναμνήσεις είναι πιο έντονες όσο περνάνε τα χρόνια μας, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι ιστορίες αυτές ήταν όλες πραγματικές. Μερικές από τις ιστορίες αυτές τις είχε δημοσιεύσει και ο παππούς μου σε τοπικές εφημερίδες του Μεσολογγίου, όταν ακόμη ήταν μαθητής της Παλαμαικής Σχολής Μεσολογγίου το 1960 και το 1961.

Μια αποκαλυπτική έρευνα για τη συμβολή των Βλάχων της Ακαρνανίας στους αγώνες του Έθνους μας, είχε κάνει ο Αιτωλοακαρνάνας πρώην βουλευτής της Ένωσης Κέντρου και του ΠΑΣΟΚ και πρώην υπουργός του ΠΑΣΟΚ ο Γιώργος Δ. Παπαδημητρίου, η οποία ήταν αποτέλεσμα κόπων πολλών ετών και στηρίζεται σε στοιχεία των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Τα στοιχεία της έρευνας αυτής  είχε στείλει και στον παππού μου, ο οποίος τα συμπεριέλαβε  στο βιβλίο του «Τα Βλάχικα έθιμα της Παλαιομάνινας με αρχαιοελληνικές ρίζες» . Όπως τόνιζε ο Παπαδημητρίου,   από την επαύριον κιόλας της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, οι Ελληνόβλαχοι – σκηνίτες της Ακαρνανίας πύκνωσαν τις τάξεις των πρώτων κλεφτών και αμαρτωλών. Το σημείωμα αυτό του κ Παπαδημητρίου επιβεβαίωσε όλες σχεδόν τις ιστορίες που διηγούνταν οι γέροντες στου χωριού στον παππού μου, αλλά και αύξησε τις πληροφορίες για την συμβολή των Βλάχων της περιοχής αυτής στην Επανάσταση του 1821, όπως και για τα ονόματα συντοπιτών μας που έπεσαν ηρωικά: Νούσια, Μήλας, Φέρρας, Χολέβας, Σπανός, Κάμπος, Μπομπόλης, Μπίκας και Αποστόλου. Η παράδοση, σύμφωνα με τον Γάκια Παπαδημητρίου, αναφέρει ότι το μένος των Ελληνόβλαχων της Ακαρνανίας κατά των Τούρκων ήταν τόσο μεγάλο, ώστε τους κατέσφαζαν σαν αρνιά!  Επίσης, οι οπλαρχηγοί Πάγκιος, Ναούμης, Μπίλης, Ζώγας, Καραϊσκος και Γιάγκας έχουν γίνει θρύλος στην περιοχή για τα ανδραγαθήματά τους.

Η παράδοση, όπως επεσήμανε στον παππού μου πριν από πολλά χρόνια ο Γάκιας  Παπαδημητρίου, αναφέρει ότι στην Έξοδο του Μεσολογγίου έπεσαν πολλοί Ελληνόβλαχοι, όπως οι Δημονίτσας, Καραμάνης, Κύργιος, Τόγιας, Τσαμπάζης, Σιδέρης, Τάκος, Λίλλης, Τσιμπούκης, Βρέττας, Πόπης, Παππάς, Στεργίου (προπαπάπους μου!) και Τσέλιος. Όλα αυτών απόγονοι υπάρχουν και σήμερα στην Παλαιομάνινα και, φυσικά, και στα έξι βλαχοχώρια της Ακαρνανίας.

 Αλλά, μια και αναφερόμαστε στην Παλαιομάνινα, υπενθυμίζω για μια μιαν ακόμη φορά τη θρυλική μορφή του φανατικού διώκτη των κοτζαμπάσηδων οπλαρχηγού Φίλιππου  Ζώγα από την περιοχή της Μήλας  της Παλαιομάνινας. Ακόμα στην ιερή φάλαγα των πρωταγωνιστών της εθνεγερσίας  περίβλεπη θέση κατέχουν οι Ελληνόβλαχοι της Ακαρνανίας. Εκτός από τους ήρωες που ήδη αναφέρθηκαν, έπεσαν κατά περιόδους  οι Μπαμπάνης, Τσίπης, Φλώρος, Μπίτας, Νίτσας, Χατζής, Κοσσόβας, Τσέπας, Γκόντας και Σιδέρης. Για όλους αυτούς, όπως είχε ενημερώσει εγγράφως και τον παππού μου  ο Γιώργος Παπαδημητρίου, βρέθηκαν στοιχεία στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Η παράδοση, εκτός από τους Εξοδίτες που αναφέρθηκαν,  μνημονεύει ακόμη τους Τσαούση, Αδάμο. Ράπτη, Φέρρα, Τσέλιο, Ντεμούση,  Καμπέρη, Κωστάκο, Κέκο, Κάκκο, Μήλα, Νούσια, Νάκα, Γιαννάκη, Μπρατζιώτη, Αποστόλου και Τσέπα. Ακόμα, η παράδοση αναφέρει ότι, όταν οι Ελληνόβλαχοι ξυλεύονταν στη Μάνινα, η οποία ήταν ιδιοκτησία της μάνας του Σουλτάνου, ο κατής της περιοχής κάλεσε τους Ελληνόβλαχλους  Κουτσομπίνα, Πάτση, Πατσέα, Γεωργάκη, Νταγιάντα, Τάγκα, Ζήκο, Τσίπη, Πόπη και Τίλλη για να τους δώσει τάχα συμβουλές. Αλλά εκείνος τους συνέλαβε για τα τρομοκρατήσει τους ατίθασους Ελληνόβλαχους της περιοχής.  Οι Ελληνόβλαχοι αγωνιστές έστησαν καρτέρι, απελευθέρωσαν τους ομήρους και έσφαξαν τους Τούρκους στρατιώτες. Σε μερικές ημέρες μετά σκότωσαν και τον κατή…

Η ηρωίδα Ριμένα Αφροδίτη  Τόγια από την Παλαιομάνινα

Ο θρύλος μιλάει για την Αφροδίτη Τόγια (σημείωση: οι Ελληνόβλαχοι προτιμούσαν να δίνουν αρχαία ονόματα στα παιδιά τους), την ηρωίδα από την Παλαιομάνινα. Σε μάχη, στην οποία συμμετείχε, συνελήφθη από τους Τούρκους και οδηγήθηκε στην Άρτα. Ο αγάς θέλησε να τη θωπεύσει γιατί ήταν πολύ ωραία. Η Αφροδίτη, βλέποντας να λάμπει η χρυσοποίκιλτη λαβή του μαχαιριού του αγά, ορμά αστραπιαία, το αποσπά και το βυθίζει στα στήθια της. Ο πασάς της Άρτας, όταν πληροφορήθηκε το γεγονός, συγκινήθηκε και έδωσε εντολή να παραδοθεί το σώμα της στους Έλληνες. Η κηδεία της έγινε με καθολική συμμετοχή οπλαρχηγών και πολεμιστών καθώς και πλήθους κόσμου. Ετάφη στην Ι. Μονή Λιγοβιτσίου.

Υπάρχει και σχετικό τραγούδι – μοιρολόι (της τάβλας), το οποίο διέσωσε ο παππούς μου Δημήτρης Στεργίου. Όταν ήταν φοιτητής (αρχές της δεκαετίας του ΄60)  το τραγούδι αυτό το παρέδωσαν στα βλάχικα οι γέροντες της Παλαιομάνιναςς, οι οποίοι στις συχνές συζητήσεις που είχε μαζί τους έλεγαν διάφορες τοπικές ιστορίες, όπως, για τον Αλή πασά και τον αρχιτσέλιγκα  Γιάγκα, και τραγούδια. Οι γέροντες αυτοί ήταν ο παππού –Δημητράκης Σπανός ή Σκράκος και ο παππού – Μήτρος Νάκας ή παπού -Ιάϊα (πατέρας του ποιητή Βασίλη Νάκα). Το κατέγραψε και το διέσωσε. Μετά από πολλά χρόνια, το θρύλο αυτό επιβεβαίωσε με γραπτό σημείωμα προς τονπαππού μου ο Γιώργος (Γάκιας) Παπαδημητρίου, με στοιχεία από το αρχείο του. Τότε, το θυμήθηκε το τραγούδι αυτό, έψαξε στο αρχείο μου και το βρήκε. Το τραγούδι αυτό (στα βλάχικα και σε μετάφραση) έχει ως εξής:

Ορέ, Αφροδίτα, τύνη,                             Μωρή, Αφροδίτη, εσύ,

Αφροδίτα, μουσιάτε.                              Αφροδίτη, όμορφη.

Φιτσέσιου μούλτι γκίνι,                          Έκανες πολύ καλά,

μόρε, Ριμένε, φιάτε.                               μωρή, Ρωμιά, κόρη.

Λάϊ, σόρα, Αφροδίτα,                            Ω, αδερφή μας, Αφροδίτη,

ιράϊ στιάου ντι απερίτα.                         ήσουν άστρο της αυγής.

Αίστε χόρε έστι ανόστε,                      Αυτή χώρα είναι δική μας,

νου βρέμε τίραννοι πι κάπου,              δεν θέλουμε τυράννους στο κεφάλι,

σκλάβιε έστι κα πίσε νόπτε,                η σκλαβιά είναι σαν νύχτα πίσσα,

νου βρέμε του χόρε αράπου.             δεν θέλουμε στη χώρα μας αράπη

Λάϊ, σόρε, Αφροδίτα,                           Ω, αδερφή μας, Αφροδίτη,

ιράϊ στιάου ντι απερίτα.                       ήσουν άστρο της αυγής.

Αφροδίτα, τύνη, κου θάρρου               Αφροδίτη, εσύ, με θάρρος

στι φιτσέσιου κουρμπάνε.                    έγινες θυσία.

Ιράϊ σινετόσε κα βουντάρου,                Ήσουν δυνατή σα βελανιδιά,

ιράϊ ούνε Ριμένε νταρντάνε.                  ήσουν μια Ρωμιά νταρντάνα.

Λάϊ, σόρα, Αφροδίτα,                          Ω, αδερφή μας, Αφροδίτη,

ιράϊ στιάου ντι απερίτα                        ήσουν άστρο της αυγής.

Σημειώνεται ότι σε όλες σχεδόν τις πολιτιστικές εκδηλώσεις με κορυφαίο θέμα το βλάχικο γάμο που έχει διοργανώσει η Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας έχει παρουσιαστεί σε θεατρικό έργο η σκηνή με τη σύλληψη και την προσαγωγή της Αφροδίτης στον αγά, το σχετικό διάλογο και τη στιγμή της θυσίας της. Η θεατρική αυτή σκηνή συνοδεύτηκε  από το τραγούδι αυτό με τη μορφή θρήνου από ομάδα γυναικών.

Περιγραφές ξένων περιηγητών για την Παλαιομάνινα

Εκπληκτικές και πολύτιμες είναι οι περιγραφές, οι επισημάνσεις και οι διαπιστώσεις μεγάλων ξένων περιηγητών που επεσκέφθησαν την Ακαρνανία, τα βλαχοχώρια της Μάνινας και, φυσικά, την αρχαία και νέα Παλαιομάνινα. Την Παλαιομάνινα, λοιπόν, επεσκέφθησαν το 1805 ο  Άγγλος τοπογράφος και νομισματολόγος Γουλιέλμος Μαρτίνος Ληκ (William Martin Leake), το 1860 o μεγάλος Γάλλος περιηγητής Λέον Εζέ (Leon Heuzeuy) και ο περισσότερο ειδικός σε λαογραφικά θέματα Γερμανός Βάϊγκαντ (Gustav Weigand).

Συγκεκριμένα, για τη Μεγάλη Πύλη ή «Αυλόπορτα ο Ληκ γράφει, μεταξύ πολλών άλλων, τα εξής:

 «…Όπως και με τα ερείπια της Στράτου, μια από τις πύλες βρίσκεται πολύ κοντά στον Αχελώο, σε ένα παρακλάδι του ποταμού που διαχωρίζεται από την κυρίως κοίτη. Η πύλη έχει πλάτος 8 ποδών (σημείωση:2,44 μέτρα), αλλά στενεύει όσο πλησιάζει προς την κορυφή. Αποτελείται από δύο αντιδιαμετρικά τοποθετημένους λίθους, τοξωτούς, οι οποίοι δεν εφάπτονται, αλλά καλύπτονται από ένα τετράπλευρο λίθο, μήκους 10 ποδών (3,04 μέτρα), ύψους 3 και 1/4 ποδών (0,99 μέτρα), ενώ το χαμηλότερο σημείο είναι 2 και 1/4 ποδών (0,68 μέτρα)…

Σχεδόν απέναντι από τον πύργο, μια μικρή πύλη οδηγεί στον κεντρικό περιτειχισμένο χώρο της πόλης ή του οχυρού. Η εσωτερική πύλη βρίσκεται σε μια πλαγιά. Οι πέτρινοι λίθοι πάνω από την πύλη προεξέχουν. Ο ένας είναι πάνω από τον άλλο, σαν να σχηματίζουν ανεστραμμένο σκαλοπάτι. Ίσως και να υπάρχει ή να υπήρχε και κάτω σκαλοπάτι επικοινωνίας, το οποίο τώρα να είναι θαμμένο στη γη και στα ερείπια. Οι ντόπιοι ονομάζουν την εξωτερική πύλη “Αυλόπορτα”, γιατί στην πραγματικότητα είναι η είσοδος σε ένα είδος αυλής ή θαλάμου του οχυρού, το οποίο αποτελούσε μια καλή προστασία για την εσωτερική πύλη. Δεν έχω δει αλλού κάποιο παρόμοιο δείγμα αμυντικών έργων…»

Επίσης, ο Εζέ περιγράφει την «Αυλόπορτα» ως εξής:

«..Στην άκρη της μύτης, που κατεβαίνει προς τον ποταμό, βρίσκεται η μνημειώδης πύλη που οι χωρικοί την ονομάζουν «Αυλόπορτα» και που αναφέρεται ήδη από τον συνταγματάρχη Ληκ σαν ένα από τα πιο εντυπωσιακά μνημεία της Ελλάδος. Αυτή σχηματίζει, μαζί με τα έργα που συνδέονται μαζί της, ένα είδος εισόδου που θα μπορούσε να θεωρηθεί και σαν πέμπτο οχυρωματικό έργο. Αντί να «κοιτάζει» προς την όχθη του Αχελώου, είναι στραμμένη προς το πλάι και «κοιτάζει» προς το νότο. Μια χοντρή και ακανόνιστη ελληνική κατασκευή, με τεράστιους λίθους, βγαίνει προς αυτή την κατεύθυνση. Είναι σαν ένας τεράστιος πύργος, μέσα στον οποίο έχουν ανοίξει ένα πέρασμα πλάτους 2,45 μέτρων και βάθους 11,25 μέτρων. Η πόρτα, ύψους 4,35 μέτρων έχει ένα ημικύκλιο σαν τις μικρές πόρτες του Καραβασαρά (σημείωση: Αμφιλοχία) και του Σωροβιγλίου (σημείωση: Στράτος). Δηλαδή, ο θόλος (τόξο) της φαίνεται μόνο με δύο λίθους που πλησιάζουν και που σχηματίζουν ένα ημικύκλιο. Η διευθέτηση αυτή είναι εύκολο να γίνει, όταν είναι μικρή η κλίμακα. Αλλά ο ταξιδιώτης, που θα βρεθεί ξαφνικά μπροστά σε αυτά τα μνημεία, αφού θα έχει περάσει μέσα από τις βελανιδιές και αναρριχώμενα φυτά, θα εκπλαγεί βλέποντας να στρογγυλεύει πάνω από το κεφάλι του το τόξο μιας μεγάλης πύλης με δύο απλώς λίθους. Παρά τις κολοσσιαίες διαστάσεις των λίθων, που χρησιμοποίησαν, οι εργάτες δεν μπόρεσαν να τις ταιριάξουν: χρειάστηκε, για να κρατηθεί και να ολοκληρωθεί το τόξο, να μπει και ένα πρέκι μήκους τριών μέτρων, το οποίο ακόμα βρίσκεται εκεί. Αναμφίβολα, χρειάζεται στην τοποθέτηση των λίθων και στην ισορροπία μιας σειράς από πέτρες που τοποθετούνται στο χώρο, πολύ περισσότερη επιστήμη και τέχνη απ' ό,τι σε μια χονδροειδή απομίμηση που καταργεί κάθε κατασκευαστική δυσκολία. Ωστόσο, όταν βλέπουμε το τόξο αυτό που σχηματίζεται από δύο κομμάτια, δεν μπορούμε να μη θαυμάσουμε την, δεν ξέρω και εγώ, δεξιοτεχνία ή την τόλμη, όταν δεν διαθέτεις την τέχνη, που είναι ακριβώς και η τέχνη των πρωτόγονων ή άξεστων λαών. Ο ίδιος ο χονδροειδής χαρακτήρας των υλικών και η αδεξιότητα στην εκτέλεση, οι ακανόνιστες πέτρες, ο κύκλος που είναι άσχημα σχεδιασμένος, προσθέτουν αυτή τη συνολική εντύπωση και ενισχύουν το παράξενο θέαμα.

Κατά τα άλλα, η «Πόρτα» στο Παλαιό-Μάνι, με τα υπόλοιπα έργα που την περιβάλλουν, είναι ίσως λιγότερο παλαιά από τα κυκλώπεια τείχη των οχυρών. Οι Ακαρνάνες, υιοθετώντας τις στρογγυλές αυτές μορφές για τη στρατιωτική τους αρχιτεκτονική, δεν προσέθεσαν πολύ μεγαλύτερη λεπτότητα ή φροντίδα απ' ό,τι στο παρελθόν: εξακολουθούσαν να έχουν την επιβλητική σταθερότητα, έστω και πιο άγρια και πιο μαζική, των πρώτων χρόνων. Εδώ, όπως και στις πιο μικρές πόρτες του Καραβασαρά, το τόξο, που διακρίνεται μόνο από τα έξω, δεν συνεχίζει στο εσωτερικό της οικοδομής. Το πλατύ πέρασμα, που ακολουθεί την πόρτα, ήταν σκεπασμένο από μια σειρά τεράστιων και ίσων λίθινων τεμαχίων  Δύο από αυτά συνεχίζουν και υπάρχουν και σήμερα στη θέση τους. Το δεύτερο είναι μόλις 2,15 μέτρων από το έδαφος, περίπου στο ήμισυ του ύψους του πρώτου: είναι προφανές ότι το πέρασμα κόνταινε απότομα προς το μέσον του.

Όταν έχει περάσει κανείς την πόρτα, βρίσκεται κλεισμένος μέσα σε ένα μικρό οχυρό σε σχήμα ακανόνιστου τετραγώνου, που είναι μάλλον μακρύ, παρά πλατύ. Η μόνη είσοδος από αυτό το είδος της πύλης στο πρώτο οχυρό της πόλης είναι μια μικρή πόρτα πλάτους μόλις 1,40 μέτρων. Καθώς το έδαφος αρχίζει να υψώνεται αρκετά γρήγορα, η πόρτα αυτή υψώνεται και αυτή ακολουθώντας το πάχος του τείχους. Οι τέσσερις ίσοι λίθοι, που την καλύπτουν, σχηματίζουν το καθένα μια μύτη (εξοχή) και είναι βαλμένα σαν τα σκαλοπάτια μιας ανάποδης σκάλας. Ίσως αν έσκαβε κανείς να έβρισκε και στο δάπεδο τέσσερα αντίστοιχα σκαλοπάτια. Να, μια ιδιαίτερα άβολη είσοδος για πόλη: και μόνο με αυτή την ένδειξη μπορεί κανείς να φανταστεί πόσο απλή και πρωτόγονη ήταν η ζωή των κατοίκων. Έτσι, η μεγάλη πόρτα που είχαν κατασκευάσει ήταν απλώς για τα μάτια: δεν μπορούσαν να μπουν στο οχυρό τους ούτε με αμάξια ούτε με τα ζώα, αν κουβαλούσαν πράγματα. Ένας έφιππος ήταν αναγκασμένος να κατέβει στο έδαφος. Όλα θυσιάζονταν για την ασφάλεια του χώρου, που μοιάζει μάλλον να ήταν για να μπορεί να αμυνθεί κανείς παρά για να χρησιμοποιηθεί για την επιβίωσή του. Αναρωτιέται μάλιστα κανείς πώς μπορούσαν, σε μια επείγουσα στιγμή, να βάλουν μέσα τις σοδιές τους, τα κοπάδια τους και τα εργαλεία τους…».

Κι όμως, και το επιβλητικό αυτό μνημείο της αρχαιότητας ήταν έτοιμο να καταρρεύσει. Όπως αναφέρει σχετικό δημοσίευμα στην εφημερίδα «Παλαιομάνινα» (αριθμός φύλλου  3, σελίδα 8), ύστερα από παρέμβαση της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας για την αποτροπή της κατάρρευσης της «Αυλόπορτας» επεσκέφθη το 1997 το χωριό μας ο τότε προϊστάμενος της ΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και στη συνέχεια  επίτιμος γενικός διευθυντής του υπουργείου Πολιτισμού (και ένθερμος φίλος της Παλαιομάνινας) κ. Λάζαρος Κολώνας για το σκοπό αυτό. Πήγε, λοιπόν, στην «Αυλόπορτα» (φωτογραφία), όπου διαπίστωσε ιδίοις όμμασι τον κίνδυνο κατάρρευσης και αμέσως έδωσε εντολή για τοποθέτησή της σε «ξύλινο νάρθηκα», ο οποίος παραμένει μέχρι σήμερα. Στόχος είναι τώρα να φύγει ο «νάρθηκας» με τον προγραμματισμό του έργου μόνιμης στήριξης του μεγάλου αυτού μνημείου της αρχαιότητας στο χωριό μας.  Η αποκατάσταση της κεντρικής παραποτάμιας πύλης της τειχισμένης πόλης, με παράλληλη αφαίρεση του ξύλινου προστατευτικού συμπλέγματος που αλλοιώνει την μορφή της, είναι αναγκαία για την προστασία του μνημείου αυτού, αλλά και για την ανάδειξή της, δεδομένου ότι αποτελεί πρότυπο πύλης για τις ακαρνανικές οχυρώσεις. Το κόστος της αποκατάστασης της «Αυλόπορτας εκτιμάται από τον κ. Λαμπρινουδάκη ότι ανέρχεται σε  150.000 ευρώ με προσδοκίες ότι θα καλυπτόταν από  χορηγίες μεγάλων ιδρυμάτων – χορηγών, αλλά φεύ!

Επίσης, για την  Ακρόπολη Παραθέτω απόσπασμα από την περιγραφή που κάνει ο Ληκ για την ακρόπολη της Παλαιομάνινας:

«… Από την σωτερική πύλη, τα δύο τείχη του κεντρικού περιτειχισμένου χώρου ανεβαίνουν σε μια μικρή τετράγωνη ακρόπολη στην  κορυφή του λόφου. Το ένα τείχος στα δεξιά ανεβαίνει απ΄ ευθείας, ενώ το αριστερό όχι και τόσο (διαμορφώνει μια καμπύλη). Πάντως, και τα δύο τείχη καμπυλώνουν στην εξωτερική τους πλευρά. Η ακρόπολη έχει έναν εξωτερικό χώρο περιτριγυρισμένο από πύργους…»

Η ακρόπολη περιγράφεται και από τον Εζέ ως εξής:

«..Η ακρόπολη σχηματίζει πάνω στο οροπέδιο, που κοσμεί από μακριά τις όχθες του Αχελώου, ένα ακανόνιστο τετράγωνο με πύργους στην άκρη του. Πίσω από την ακρόπολη και στο ίδιο επίπεδο, ένα γκρεμισμένο τείχος περιβάλλει έναν ολόκληρο χώρο, όπου βρίσκει κανείς εδώ και εκεί ίχνη αρχαίων σπιτιών. Τέλος, το κύριο οχυρό, που μετράει για δύο, γιατί χωρίζεται με ένα παχύ εσωτερικό τείχος, κατεβαίνει το βουνό σε ένα έδαφος γεμάτο δέντρα και βράχους. Η γενική του μορφή μοιάζει με γωνία ή με τρίγωνο, του οποίου η βάση στηρίζεται στα βουνά και που επεκτείνεται με μια μακριά μύτη έως την ίδια την όχθη του ποταμού. Το διπλό αυτό τείχος, μάλιστα, μοιάζει πολύ παλαιό και είναι εντυπωσιακό, εξαιτίας της μοναδικής του διευθέτησης, με τους τεράστιους λίθους που το αποτελούν, το πάχος των τειχών του, την αμυντική αξία τους, που εντοπίζεται αποκλειστικά στην ιδιομορφία των γραμμών του, τη σκληρότητα του εδάφους, που δεν ισοπεδώθηκε και που ποτέ δεν μπόρεσε να φιλοξενήσει παρά φτωχικά καλύβια. Ένας πληθυσμός άγριος και πολεμοχαρής άφησε τα σημάδια του σε αυτές τις κατασκευές, που μοιάζουν να έχουν γίνει αποκλειστικά για να κρατήσουν μακριά τον εχθρό, χωρίς να νοιάζεται για τη διευκόλυνσή του…»

Ο Ληκ περιγράφει τα αρχαία τείχη της Παλαιομάνινας ως εξής:.

«…Τα αρχικά τείχη έχουν σε μερικά σημεία πλάτος 11 ποδών (3,35 μέτρα), αλλά είναι φτιαγμένα στη μέση από χαλίκια (μικρές πέτρες), ενώ εξωτερικά καλύπτονται από κονίαμα. Ανάμεσα στις μεταγενέστερες προσθήκες βρίσκονται τα υπολείμματα ενός πύργου στο χαμηλότερο σημείο της ακρόπολης, από τον οποίο έχουν διασωθεί 10 ή 12 σειρές της κανονικής τειχοποιίας στη μια πλευρά, καθώς και ένα μικρό τμήμα της γειτονικής πλευράς. Εδώ το τείχος αποτελείται από λίθους πάχους όχι περισσότερο των 2,5 - 3 ποδών (0,76 - 0,91 μέτρα). Σε αυτά τα τμήματα της τειχοποιίας, τα οποία έχουν διασωθεί, υπάρχει, στο μέσον περίπου, ένα άνοιγμα, το οποίο προεξέχει μερικά εκατοστά. Μια παρόμοια προεξοχή υπάρχει και στη βάση του τείχους.

Το αμυντικό σύστημα της ακρόπολης στη χαμηλότερη πλευρά προς την πόλη αποτελείται μερικώς από ένα κατακόρυφο σκάψιμο στο βράχο, πάνω στο οποίο έχει χτισθεί ένα τείχος που περιλαμβάνει ακανόνιστους λίθους. Αυτοί εφαρμόζουν ακριβώς, τόσο μεταξύ τους όσο και στο βράχο. Τα ερείπια δεν είναι σε κανένα σημείο πάνω από 8 ή 10 ποδών ψηλά (2,43 - 3,0 μέτρα), εκτός από την “Αυλόπορτα”. Ο εσώκλειστος χώρος είναι τόσο απότομος, ώστε κάποιος εκπλήσσεται με την ιδέα ότι κατοικούνταν κάποτε. Δεν έχουν βρεθεί όμως τα θεμέλιά του.Το μέγιστο μήκος από την ακρόπολη έως την “Αυλόπορτα” είναι 600 υαρδών (548,4 μέτρα)…»

*Ο εμβληματικός πύργος κοντά στην ακρόπολη: Επίσης, απαιτείται άμεση λήψη μέτρων αντιμετώπισης του κινδύνου κατάρρευσης εμβληματικών τμημάτων του τείχους (όπως ο πύργος πλησίον του χωριού), δεδομένου ότι ενδεχόμενη καταστροφή θα ήταν δύσκολα και με πολύ μεγάλο κόστος αναστρέψιμη και θα προκαλούσε έντονη υποβάθμιση της εικόνας του μνημείου, όπως εκτιμά ο κ. Λαμπρινουδάκης. Η δαπάνη για την αντιμετετώπιση του κινδύνου κατάρρευσης του πύργου πλησίον του χωριού της Παλαιομάνινας εκτιμάται από τον κ. Λαμπρινουδάκη ότι ανέρχεται σε 50.000 ευρώ με κάλυψή της δαπάνης από επιχείρηση ή επιχειρήσεις της περιοχής, αλλά πάλι φευ!

 

Εντυπωσιακά τα αποτελέσματα των πρόσφατων ανασκαφών

Εντυπωσιακό και μεγάλο ήταν το ανασκαφικό – επιστημονικό έργο στην Παλαιομάνινα, το οποίο άρχισε από τον Δεκέμβριο του 2006 με την οικονομική μάλιστα ενίσχυση του τοπικού πολιτιστικού σωματείου «Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας», υπό τον γνωστό για τις ανασκαφικές επιτυχίες του σε πολλές περιοχές της χώρας μας ομότιμο  καθηγητή Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών  Βασίλη Λαμπρινουδάκη.

Μολονότι τα αποτελέσματα της περιπετειώδους οικονομικά ανασκαφικής έρευνας στην Παλαιομάνινας είναι έως τώρα σημαντικότατα, το πρόγραμμα των αρχαιολογικών προωθούνταν με σημαντικά εμπόδια και παύσεις, εξαιτίας των έλλειψης πόρων και της αδιαφορίας της πολιτείας και της τοπικής αυτοδιοίκησης.

Τα εντυπωσιακά αυτά αποτελέσματα από τις ανασκαφές στην Παλαιομάνινα έχει παρουσιάσει πολλές φορές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό ο κ. Λαμπρινουδάκης. Τα κυριότερα από αυτά είναι τα ακόλουθα:

-Η αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας ήταν τειχισμένη από τους κλασικούς χρόνους.

-Τα μνημειακά ερείπια της αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας είναι ιδιαίτερα σημαντικά και λόγω της καλής διατήρησής τους, αλλά και λόγω της στρατηγικής σημασίας της πόλης αυτής στη δυτική όχθη του Αχελώου, η οποία πρέπει να ταυτιστεί με την αρχαία Μητρόπολη και η οποία φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Δυτικής Ελλάδος.

- Η πύλη που ανακαλύφθηκε κατά τις ανασκαφές αυτές, αποδεικνύει την συνεχή κατοίκηση της περιοχής, καθώς η αρχιτεκτονική της και τα ευρήματα δείχνουν ότι η περιοχή κατοικούνταν από το 2.800 π.Χ. περίπου, ενώ μια άλλη πύλη που χρονολογείται περίπου στο 400 π.Χ., ήταν αφιερωμένη στον Δία. Η πρακτική πύλες να αφιερώνονται στο Δία ή κάποιον άλλο θεό ήταν διαδεδομένη στην αρχαιότητα. Ωστόσο, σύμφωνα με τον κ. Λαμπρινουδάκη, η λατρεία του Δία είναι γνωστή τόσο στην αρχαία Στράτο όσο και στις Οινιάδες, επομένως αυτή η ομοιότητα στη λατρεία ίσως δικαιώνει την άποψη πως αυτοί που κατοικούσαν «ψηλά» στον Αχελώο κατέβηκαν για να διευκολύνουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες.

- Έχει ήδη αναδειχθεί μέσα από την οργιώδη βλάστηση ο γνωστός τριμερής περίβολος των τειχών μήκους πάνω από 1.700 μέτρων.

-Εντοπίσθηκε ένα ακόμη τειχισμένο, άγνωστο έως σήμερα στην έρευνα, διαμέρισμα, που έχει καλυφθεί από τμήμα του σημερινού χωριού της Παλαιομπανινας που δείχνει την εξαιρετικά μεγάλη έκταση της αρχαίας πόλης.

-Σε πρόσφατη ανακοίνωσή του στο Γερμανικό Ινστιτούτο, ο κ. Λαμπρινουδάκης έκανε περισσότερη εμβάθυνση στο θέμα. Όπως επισημαίνει, φαίνεται ότι η γνωστή οχύρωση με τα τρία μέρη της (ακρόπολη- «κάτω ακρόπολη»- «πόλη») ήταν μάλλον καταφύγιο για τον καιρό του πολέμου, ενώ η καθ΄ αυτό πόλη βρισκόταν όπου και η σημερινή Παλαιομάνινα, όπου εντοπίσθηκαν τμήματα του αρχαϊκού τείχους.

-Η ανασκαφή της πυλίδας αποκάλυψε και μιαν αδιάκοπη συνέχεια ζωής στην περιοχή από την 3^η χιλιετία μέχρι τα βυζαντινά χρόνια.

-Με τις πρώτες ανασκαφικές εργασίες φάνηκαν τα πρώτα σπίτια μέσα στην ακρόπολη και τα υπόλοιπα τειχισμένα διαμερίσματα της πόλης.

-Οι ίδιες οι έρευνες αποκάλυψαν επιμελημένα δίκτυα αγωγών, τα οποία μαρτυρούν ένα συστηματικά δομημένο χώρο στην επιφάνεια.

-Ήλθαν ακόμα στο φως οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες, που, μαζί με την έρευνα των οικοδομημάτων, θα φωτίσουν την αρχαία ζωή στο σημαντικό αυτό κέντρο της Δυτικής Ελλάδος.

-Σύμφωνα με τον  κ. Λαμπρινουδάκη στη μοναδική είσοδο από την 

αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας στην ακρόπολη αποκαλύφθηκε ΕΠΙΓΡΑΦΗ που αναγράφει το όνομα του ύψιστου αρχαίου θεού Δία.  Από τη μορφή των γραμμάτων χρονολογείται τον 4ο περίπου αιώνα π.Χ. Ο Ζευς ως προστάτης πυλών, σύμφωνα με τον καθηγητή,  μαρτυρείται σε πολλές πόλεις όπως στη Θήβα (Ύψισται Πύλαι) και στην Αθήνα (Βωμός Ερκείου Διός). Η σημασία της λατρείας του Διός στην περιοχή ενισχύεται και από το γεγονός της απεικόνισης του θεού σε νομίσματα της όμορης πόλης των Οινιαδών. Σημειώνεται ότι πληροφορίες με λεπτομερή περιγραφή σχετικά με την επιγραφή αυτή δίνει ο κ. Λαμπρινουδάκης σε άρθρο στα «ΑΙΤΩΛΙΚΑ», (αρ. τεύχους 15, έτους 2010).

-Αυτή η μικρή είσοδος (πυλίδα) είναι πολύ σημαντική γιατί προσέφερε καταφύγιο ανθρώπων και ζώων από την πιο χαλαρά οχυρωμένη χώρα της αρχαίας πόλης (που βρισκόταν μάλλον στο υψίπεδο που βρίσκεται το σημερινό χωριό)  στην καλά οχυρωμένη ακρόπολη. Για το λόγο αυτό, σύμφωνα με τον Πολύβιο, όταν οι μακεδονικός στρατός υπό τον Φίλιππο Ε΄ πυρπόλησε  εύκολα την κάτω πόλη της Μητρόπολης (219-217 π.Χ.)  δεν μπόρεσε να κυριεύσει την πολύ καλά οχυρωμένη ακρόπολή της.

 

-Η αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας ήταν σημαντική από πολύ παλιά και η συνέχεια της ζωής αδιάκοπη στο ίδιο σημείο

-Το σημαντικότερο μέχρι στιγμής εύρημα είναι η διαπίστωση, ότι εκτός από τα τρία γνωστά διαμερίσματα του τειχισμένου χώρου (ακρόπολη, “κάτω ακρόπολη” και “κάτω πόλη” – χονδρικά έξω από το σημερινό οικισμό και με εξαιρετικά τραχύ και δύσκολο για κατοίκηση έδαφος), υπήρχε και τέταρτος οχυρωμένος περίβολος.

Η συνέντευξη του κ. Βασίλη Λαμπρινουδάκη στην εφημερίδα «Παλαιομάνινα»

 Καθώς συνεχιζόταν από το Πανεπιστήμιο Αθηνών η ανασκαφική έρευνα στην αρχαία πόλη του χωριού της Παλαιομάνινας, με εκπληκτικά έως τότε αποτελέσματα και ευρήματα, όπως ήδη αναφέρθηκε, δημοσιεύθηκε στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας  «Παλαιομάνινα» συνέντευξη του προϊσταμένου των αρχαιολογικών ανασκαφών καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και διακεκριμένου αρχαιολόγου κ. Βασίλη Λαμπρινουδάκη στον Δημήτρη Στεργίου, η οποία έχει ως εξής:

Ποιες είναι οι εντυπώσεις σας για τη συνεργασία των συγχωριανών μας μαζί σας και με τους συνεργάτες σας για την προώθηση του τεράστιου επιστημονικού έργου, των αρχαιολογικών ανασκαφών, στην αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας, που με περισσή  προθυμία και πάθος αναλάβατε;

Τόσο η δική μου εμπειρία, όσο και εκείνη των συνεργατών μου από την μέχρι τώρα συνεργασία μας με τους κατοίκους της Παλαιομάνινας, αλλά και τους φιλάρχαιους στην ευρύτερη περιοχή του νομού είναι πολύ θετική – συγκινητική θα έλεγα. Να τονίσω πρώτα ότι η έρευνα ξεκίνησε με πρωτοβουλία (επίμονη πρόσκληση στην οποία και ανταποκριθήκαμε) δική σας και του φίλου Γενικού Γραμματέα του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Παναγιώτη Κοντού. Τα δύσκολα μάλιστα πρώτα βήματα των εργασιών μας στον μνημειακό χώρο υποστηρί-χθηκαν με σημαντικές προσφορές της “Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας”, όπως η διάθεση χρηματικών ποσών και χώρων εργασίας ή η οργάνωση της πρώτης πληροφόρησης του κοινού. Στη συνέχεια το ενδιαφέ-ρον και η ανταπόκριση των ντόπιων που κλήθηκαν να εργασθούν στο έργο υπήρξε γενικά πολύ θετική. Ήδη έχει διαμορφωθεί ένας πυρήνας ντόπιων συνεργατών που στηρίζει την αποτελεσματικότητα του έργου. Ιδιαίτερη μνεία θέλω να κάμω για τον συνταξιούχο αρχαιοφύλακα Βασίλη Πούλιο, που συμπαρίσταται με ειλικρινές ενδιαφέρον στις έρευνές μας. Πρέπει εδώ να προσθέσω, ότι στο έργο είναι πολύτιμη η συνεργασία της πανεπιστημιακής μας ομάδας με την ΛΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Και ακόμη ότι η συνεργασία και η στήριξη τόσο του Δήμου Αστακού και των ομόρων Δήμων Οινιαδών και Αλυζίας, όσο και του Προέδρου του Δημοτικού Διαμερίσματος Παλαιομάνινας δημιουργούν το θετικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να εξελιχθεί με επιτυχία η προσπάθεια για τη μελέτη και την ανάδειξη του μνημειακού χώρου της Παλαιομάνινας.

Ποια είναι τα έως τώρα αποτελέσματα του ανασκαφικού – ερευνητικού έργου που άρχισε από το Δεκέμβριο του 2006;

Η πρώτη δουλειά ήταν ο καθαρισμός των τειχών και των παράλληλων με αυτούς χώρων από την οργιώδη βλάστηση, που ήταν άλλωστε προαπαιτού-μενο για οποιαδήποτε έρευνα και εκτίμηση των αναγκών ανάδειξης. Σήμερα τα τείχη είναι σε όλη τους την περίμετρο προσβάσιμα και αναγνώσιμα (με την απαραίτητη βέβαια συνεχή καταπολέμηση της βλάστησης).

Από την αρχή της έρευνας ξεκινήσαμε ανασκαφές σε τρία κρίσιμα για την ανάδειξη σημεία:

α) Στο χώρο της μικρής πύλης του τείχους κάτω από την ακρόπολη και του παρακείμενου πύργου της, περιοχή στην οποία κατέληγε η πλακοστρωμένη πρόσβαση από το χωριό στον τειχισμένο χώρο. Ήδη εκεί έχουν ερευνηθεί και αποκαλυφθεί τα σωζόμενα μέρη του τείχους σε όλη την ορατή από την πρόσ-βαση αυτή έκταση και γίνεται η σχεδιαστική αποτύπωσή τους για τη σύνταξη της μελέτης αποκατάστασης.

β) Ανάλογη εργασία έγινε και γίνεται στην κεντρική είσοδο του τειχισμένου χώρου από τον Αχελώο, την “Αυλόπορτα”..

γ) Ερευνήθηκαν ακόμα λείψανα σπιτιών μέσα στον τειχισμένο χώρο. Οι κατασκευές αυτές φαίνονται ταπεινές, αν και συστήματα επιμελημένων αγωγών που παρατηρήσαμε ότι εκβάλλουν από τα τείχη μαρτυρούν πιθανώς συστήματα δρόμων στους λίγους επίπεδους χώρους που περικλείει η οχύρωση.

δ) Το σημαντικότερο όμως μέχρι στιγμής εύρημα είναι η διαπίστωση, ότι εκτός από τα τρία γνωστά διαμερίσματα του τειχισμένου χώρου (ακρόπολη, “κάτω ακρόπολη” και “κάτω πόλη” – χονδρικά έξω από τον σημερινό οικισμό και με εξαιρετικά τραχύ και δύσκολο για κατοίκηση έδαφος), υπήρχε και τέταρτος οχυρωμένος περίβολος, ο οποίος περιελάμβανε περίπου τον ομαλότερο χώρο του σημερινού οικισμού και κατέληγε στη ΝΔ πλευρά των γνωστών τειχών. Τμήματα αυτού του περιβόλου, που ερευνώνται με τη συγκινητική συναίνεση των κατοίκων, δείχνουν ότι ο περίβολος αυτός ήταν απλούστερος και αρχαιότερος των ως τώρα γνωστών τειχών. Τα τελευταία πρέπει να δημιουργήθηκαν κατά περιόδους από τον 5^ο ως τον 3^ο π.Χ. αιώνα, ενώ ο τέταρτος περίβολος πρέπει να ανάγεται το αργότερο στον 7^ο π.Χ. αιώνα. Αν και το εύρημα αυτό δεν προσφέρεται για ανάδειξη, αφού στην περιοχή υπάρχει ο σύγχρονος οικισμός, η σημασία του για την ιστορία του τόπου και την κατανόησή της είναι μεγάλη: Αποδεικνύεται πρώτον ότι η πόλη αυτή ήταν σημαντική από πολύ παλιά (όπως δείχνουν παλιότερα τυχαία ευρήματα του 8^ου π.Χ. αιώνα από το χώρο της σημερινής εκκλησίας), και δεύτερον ότι η συνέχεια της ζωής υπήρξε αδιάκοπη στο ίδιο σημείο. Αλλά πιθανότατα προκύπτει και ένα τρίτο συμπέρασμα, ότι ο τραχύς χώρος που περιέκλεισαν αργότερα τα στιβαρά τείχη απέβλεπε περισσότερο στη δημιουργία ενός ισχυρού οχυρού, που μεγάλωνε τη στρατιωτική σημασία της πόλης και προσέφερε ασφαλές καταφύγιο σε δύσκολες στιγμές.     

Τα πρώτα αποτελέσματα παρουσιάστηκαν από εσάς στη Φρανκφούρτη, Ποιες είναι οι εντυπώσεις σας;

Πράγματι, τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 2007 οι “Ημέρες Πολιτισμού της Κεντρικής Ευρωπαϊκής Τράπεζας”, οι οποίες αποτελούν θεσμό της Ευρωπαϊ-κής Ένωσης στη Φραγκφούρτη ήταν αφιερωμένες στην Ελλάδα και παρου-σιάστηκαν με πολύ μεγάλη επιτυχία και σε ευρύτατο κοινό όλες οι πτυχές του ιστορικού και του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού. Το οργανωτικό επιτελείο της Τράπεζας επέλεξε για την παρουσίαση των ιστορικών μνημείων μας τρία μνημειακά σύνολα, για να καλύψει την προϊστορία, την κλασική αρχαιότητα και τους μεταγενέστερους χρόνους. Για την κλασική αρχαιότητα επέλεξε την έρευνα στην Παλαιομάνινα, ως αυτή που συγκέντρωνε τότε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον στη Γερμανία, που κλήθηκα να παρουσιάσω σε ωριαία διάλεξη. Στην εκδήλωση, που παρακολούθησε πολυάριθμο κοινό, δόθηκε μεγάλη δημοσιότητα (π.χ. έκδοση ταχυδρομικής κάρτας).

Ως έμπειρος επιστήμων και με μεγάλες επιτυχίες αρχαιολόγος τι προσδοκάτε από το αρχαιολογικό – ερευνητικό έργο σας στην Παλαιομάνινα;

Προσδοκούμε α) την αποσαφήνιση με άμεση μαρτυρία ευρημάτων (επιγραφές ή άλλα μαρτύρια) της ταυτότητας, δηλαδή του ονόματος της σημαντικής αυτής αρχαίας πόλης, β) την αποκάλυψη χαρακτηριστικών στοιχείων της (δημοσίων κτιρίων, κατοικιών, κινητών μνημείων κλπ., και γ) την πραγματοποίηση ανα-στηλώσεων χαρακτηριστικών τμημάτων της επιβλητικής οχύρωσης και γενικό-τερης ανάδειξης του συνόλου μνημειακού χώρου. Με την Ιόνια Οδό που φέρνει τον κάθε περαστικό σε μια ανάσα δίπλα του, ο εξαιρετικός αυτός μνημειακός χώρος θα διεκδικήσει σίγουρα μια πολύ σημαντική θέση στον κατάλογο θέσεων μεγάλου ενδιαφέροντος για επίσκεψη στην περιοχή.

Η περιοχή της Παλαιομάνινας είναι ένας άγνωστος απέραντος αρχαιολογικός χώρος, με οικισμούς – πόλεις που εκτείνονται πέρα από το σημερινό τειχισμένο χώρο;

Ασφαλώς η περιοχή διατηρεί λείψανα και από άλλες εγκαταστάσεις διαφόρων εποχών της αρχαιότητας στην περιοχή. Η ερευνητική μας ομάδα πάντως, περιορίζει τη δουλειά της στο συγκεκριμένο μνημειακό σύνολο της Παλαιο-μάνινας, το οποίο ήδη αποτελεί ένα τεράστιο και δύσκολο να δαμάσει κανείς αντικείμενο. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν φροντίζουμε να ενημερωθούμε σε βάθος για την ιστορία της ευρύτερης περιοχής, ώστε να μπορούμε να κατανοήσουμε σωστά το αντικείμενο της δικής μας έρευνας.

Μητρόπολις ή Σαυρία;

Η ερώτηση αυτή δεν μπορεί ακόμη να απαντηθεί με βεβαιότητα. Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη βιβλιογραφία στην Παλαιομάνινα τοποθετείται η αρχαία Μητρόπολις, με διάφορα επιχειρήματα, από τα οποία το πιο ισχυρό είναι η τριπλή διαίρεση του χώρου που περικλείουν τα τείχη του 5^ου-3^ου π.Χ. αιώνα, και η οποία δεν παρατηρείται στο οχυρό της Ρίγανης. Η διάκριση σε ακρόπολη και κάτω πόλη τεκμηριώνεται για τη Μητρόπολη στην αφήγηση του Πολυβίου για την εκστρατεία του Φιλίππου του Ε΄ της Μακεδονίας στην περιοχή. Ελπίζουμε ότι η έρευνά μας, όπως ανέφερα προηγουμένως θα δώσει κάποια στιγμή οριστική απάντηση στο βασικό αυτό ερώτημα.   

Η Παλαιομάνινα στη … Φραγκφούρτη

Διεθνές ενδιαφέρον για την αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας Ακαρνανίας εκδηλώθηκε κατά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων των αρχαιολογικών ανασκαφών από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Βασίλη Λαμπρινουδάκη σε εκδηλώσεις «Μέρες Πολιτισμού» που διοργάνωσε στη Φραγκφούρτη η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα στις 6 Νοεμβρίου 2007. Η εντυπωσιακή για την έκτασή της, τα τείχη της, την ακρόπολή της, την Κεντρική Πύλη της και τους πύργους της αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας Αιτωλοκαρνανίας ήταν μεταξύ των τριών μνημειακών τόπων που παρουσιάστηκαν στις εκδηλώσεις αυτές.  Οι άλλοι δύο μνημειακοί τόποι και εκθέσεις, οι οποίες συγκέντρωσαν εκπληκτικά πολυπληθές κοινό και οι οποίες παρουσιάστηκαν από μεγάλες γερμανικές εφημερίδες, όπως η κυριακάτικη Frankfurter Allgemeine Zeitung, ήταν για τους προϊστορικούς χρόνους η πόλη του Ακρωτηριού της Σαντορίνης και για τους μεταγενέστερους χρόνους τα μνημεία της Θεσσαλονίκης.

Την παρουσίαση της τειχισμένης από τους κλασικούς χρόνους αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας έκανε στα γερμανικά στη μεγάλη αίθουσα του Πανεπιστημίου της Φραγκφούρτης ο διευθυντής της αρχαιολογικής έρευνας και των αρχαιολογικών ανασκαφών που ήταν σε εξέλιξη από το Δεκέμβριο του 2006 στον αρχαιολογικό αυτό χώρο, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Βασίλης Λαμπρινουδάκης.

Όπως προκύπτει από άρθρο – ρεπορτάζ  που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Παλαιομάνινα» (αριθμός φύλλου  7, σελίδα 7), κατά την παρουσίαση της Παλαιομάνινας το πολυπληθές κοινό έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον και κράτησε στο βήμα επί πολλή ώρα τον ομιλητή με στοχευμένες ερωτήσεις, ενώ η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, με την ευκαιρία αυτή, τύπωσε αναμνηστικές κάρτες για το κοινό με φωτογραφία των τειχών της αρχαίας αυτής πόλης της Αιτωλοακαρνανίας.

Κατά την παρουσίαση ο κ. Λαμπρινουδάκης υπογράμμισε ότι τα μνημειακά ερείπια της αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας, στην περιοχή του Δήμου Αστακού στην Αιτωλοακαρνανία, είναι ιδιαίτερα σημαντικά και λόγω της καλής διατήρησής τους, αλλά και λόγω της στρατηγικής σημασίας της πόλης αυτής στη δυτική όχθη του Αχελώου, η οποία πρέπει να ταυτιστεί με την αρχαία Μητρόπολη και η οποία φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Δυτικής Ελλάδος. Παρά τα εντυπωσιακά σωζόμενα τείχη της και τα κατά καιρούς τυχαία ευρήματα στην περιοχή της, συνέχισε ο κ. Λαμπρινουδάκης, η Παλαιομάνινα  δεν είχε μέχρι τώρα ερευνηθεί συστηματικά. Από το 2006 ομάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών με τη βοήθεια του ιδιαίτερα ενεργού τοπικού πολιτιστικού συλλόγου, της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας, και της τοπικής αυτοδιοίκησης, άρχισε μια μακρόπνοη έρευνα, με τελικό στόχο την  αποκάλυψη των μνημείων της αρχαίας αυτής πόλης και την ανάδειξή τους και την απόδοσή τους στο κοινό.

Αναφερόμενος στα μέχρι τώρα αποτελέσματα της αρχαιολογικής έρευνας και των αρχαιολογικών ανασκαφών στην Παλαιομάνινα ο κ. Λαμπρινουδάκης επεσήμανε τα εξής:

Πρώτον, έχει ήδη αναδειχθεί μέσα από την  οργιώδη βλάστηση ο γνωστός τριμερής περίβολος των τειχών μήκους πάνω από 1.700 μέτρων.

Δεύτερον, εντοπίστηκε ένα ακόμη τειχισμένο, άγνωστο έως σήμερα στην έρευνα, διαμέρισμα, που έχει καλυφτεί από τμήμα του σημερινού οικισμού και που δείχνει την εξαιρετικά μεγάλη έκταση της αρχαίας πόλης.

Τρίτον, με τις πρώτες ανασκαφικές εργασίες φάνηκαν τα πρώτα σπίτια μέσα στην ακρόπολη και τα υπόλοιπα τειχισμένα διαμερίσματα της πόλης.

Τέταρτον, οι ίδιες οι έρευνες αποκάλυψαν επιμελημένα δίκτυα αγωγών, τα οποία μαρτυρούν ένα συστηματικά δομημένο χώρο στην  επιφάνεια.

Πέμπτον, ήλθαν ακόμα στο φως οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες, που, μαζί με την έρευνα των οικοδομημάτων, θα φωτίσουν την αρχαία ζωή στο σημαντικό αυτό κέντρο της Δυτικής Ελλάδος.

Η παρουσίαση της αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας έγινε από τον κ. Λαμπρινουδάκη με την προβολή φωτογραφιών  από το νότιο τείχος της αρχαίας πόλης (τα τείχη εκτείνονται μέχρι την όχθη του Αχελώου), την πορεία του νότιου τείχους της αρχαίας πόλης προς το ύψωμα της ακρόπολης, τις λεπτομέρειες της στιβαρής δομής του τείχους, το τείχος στα νότια της ακρόπολης, στο φρύδι του κρημνώδους τοπίου προς την όχθη του Αχελώου.

Παρουσίαση της αρχαίας ακρόπολης και στο Αγρίνιο

Την παρουσίαση της τειχισμένης από τους κλασικούς χρόνους αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας έκανε τον Αύγουστο του 2015 και στο Αγρίνιο ο επικεφαλής των αρχαιολογικών ανασκαφών καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ.  Βασίλης Λαμπρινουδάκης.

Κατά την παρουσίαση ο κ. Λαμπρινουδάκης υπογράμμισε ότι τα μνημειακά ερείπια της αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας είναι ιδιαίτερα σημαντικά και λόγω της καλής διατήρησής τους, αλλά και λόγω της στρατηγικής σημασίας της πόλης αυτής στη δυτική όχθη του Αχελώου, η οποία πρέπει να ταυτιστεί με την αρχαία Μητρόπολη και η οποία φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Δυτικής Ελλάδος.

Ο κ. Λαμπρινουδάκης στην ομιλία του στάθηκε στη πιο πρόσφατη ανακάλυψη, αυτή μιας πύλης, η οποία αποδεικνύει την συνεχή κατοίκηση της περιοχής, καθώς η αρχιτεκτονική της πύλης και τα ευρήματα δείχνουν ότι η περιοχή κατοικούνταν από το 2.800 π.Χ. περίπου, ενώ σε μια άλλη πύλη που χρονολογείται περίπου στο 400 π.Χ., η οποία ήταν αφιερωμένη στον Δία. Η πρακτική πύλες να αφιερώνονται στο Δία ή κάποιον άλλο θεό ήταν διαδεδομένη στην αρχαιότητα. Ωστόσο σύμφωνα με τον Β. Λαμπρινουδάκη η λατρεία του Δία είναι γνωστή τόσο στην αρχαία Στράτο όσο και στις Οινιάδες, επομένως αυτή η ομοιότητα στη λατρεία ίσως δικαιώνει την άποψη πως αυτοί που κατοικούσαν «ψηλά» στον Αχελώο κατέβηκαν για να διευκολύνουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες.

Ακόμη αναφερόμενος στα μέχρι τώρα αποτελέσματα της αρχαιολογικής έρευνας και των αρχαιολογικών ανασκαφών στην Παλαιομάνινα ο κ. Λαμπρινουδάκης επεσήμανε τα εξής:
«Έχει ήδη αναδειχθεί μέσα από την οργιώδη βλάστηση ο γνωστός τριμερής περίβολος των τειχών μήκους πάνω από 1.700 μέτρων.
Εντοπίστηκε ένα ακόμη τειχισμένο, άγνωστο έως σήμερα στην έρευνα, διαμέρισμα, που έχει καλυφτεί από τμήμα του σημερινού οικισμού και που δείχνει την εξαιρετικά μεγάλη έκταση της αρχαίας πόλης.
Με τις πρώτες ανασκαφικές εργασίες φάνηκαν τα πρώτα σπίτια μέσα στην ακρόπολη και τα υπόλοιπα τειχισμένα διαμερίσματα της πόλης.
Οι ίδιες οι έρευνες αποκάλυψαν επιμελημένα δίκτυα αγωγών, τα οποία μαρτυρούν ένα συστηματικά δομημένο χώρο στην επιφάνεια.
Ήλθαν ακόμα στο φως οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες, που, μαζί με την έρευνα των οικοδομημάτων, θα φωτίσουν την αρχαία ζωή στο σημαντικό αυτό κέντρο της Δυτικής Ελλάδος».

Μνημειακή τοπογραφία της Παλαιομάνινας

Η Παλαιομάνινα, όπως ήδη αναφέρθηκε πολλές φορές,  είναι κτισμένη πάνω σε μιαν απέραντη αρχαία πόλη, η οποία δεν κρύβει τα 5.000 χρόνια της (όπου κι αν σκάψει κανείς βρίσκει αρχαία αντικείμενα!). Η ακρόπολη, η εκπληκτική «Μεγάλη Πύλη» ή «Αυλόπορτα», οι πύργοι της, οι πυλίδες και, φυσικά, τα εντυπωσιακά κυκλώπεια τείχη της που αρχίζουν από την ακρόπολη και τελειώνουν στη δεξιά όχθη του Αχελώου ποταμού, σχηματίζοντας ένα τεράστιο κύκλο πολλών χιλιομέτρων πάνω στο λόφο, είναι τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν τη διαπίστωση για συνεχή κατοίκησή της επί περίπου 5.000 χρόνια. Πέρα από την ακρόπολη, την αυλόπορτα και τα τείχη, τα οποία ήδη παρουσιάσαμε, παραθέτομε μερικά στοιχεία για τη Μνημειακή Τοπογραφία της Παλαιομάνινας, τα οποία περιέχονται σε Αρχαιολογικά Δελτία και περιέχονται σε βιβλία του παππού μου και του Παναγιώτη Ζώγα:

* Μέγας Θολωτός Τάφος (Μυκηναϊκός) στη θέση Μήλα σκεπασμένος από … θάμνους: Στη θέση Μήλα και περίπου 250 μέτρα δυτικά της όχθης του Αχελώου ποταμού ανασκάφηκε από τον Ε. Μαστροκώστα το 1965 και βρέθηκε συλημένος μεγάλος θολωτός (μυκηναϊκός) τάφος. Είναι ένας από τους μεγαλύτερους σε όλη την Ελλάδα, αλλά σκεπάζεται από χώμα, δέντρα, χορτάρια και … αδιαφορία!

Αναδημοσιεύω από την εφημερίδα «Παλαιομάνινα» (αριθμός φύλλου 4, σελίδα 6) τα ακόλουθα που είχαν δημοσιευθεί στην «Καθημερινή» (Κυριακή, 19 Δεκεμβρίου 1965) για το θολωτό μυκηναϊκό τάφο που ήρθε στο φως το 1965 και που ανάγεται στην προϊστορική κατοίκηση της Στερεάς Ελλάδος και μάλιστα στην Υστεροελλαδική περίοδο, δηλαδή μεταξύ 1600 π.Χ. και 1100 π.Χ. και βασίζονται στις ακόλουθες πηγές: Παναγιώτη Β. Ζώγα: «Από την Μητρόπολη της αρχαίας Ακαρνανίας μέχρι την Παλαιομάνινα» και Δημήτρη Λ. Στεργίου: «Η Παλαιομάνινα από τα βάθη των αιώνων  έως σήμερα»:

 «Σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα ήλθαν στο φως κατά το 1965 και από την θέσιν της Ακαρνανίας Μίλαν που ευρίσκεται μεταξύ των χωρίων Παλαιομάνινας Ξηρομέρου και Πανταλόφου, ανατολικώς του Αστακού. Τα ερείπια που ευρίσκονται εις την Παλαιομάνινα ανήκουν πιθανώς εις την αρχαίαν πόλιν Ματρόπολιν (Μητρόπολιν). Εις την θέσιν Μίλα Ξηρομέρου, μέσα στο κτήμα του κ. Κ. Κουτσομπίνα, περί τα 250 μέτρα δυτικώς της κοίτης του Αχελώου, εις την περιοχήν που είχε άλλοτε μικρόν χωρίον, καταστραφέν πιθανώς κατά τους αγώνας του 1821, ανεσκάφη κατά το 1965 υπό του κ. Μαστροκώστα μεγάλος θολωτός τάφος, που είχε συληθεί προ ετών υπό αρχαιοκαπήλων.

Ο τάφος αυτός της Μίλας είχε προ της εισόδου του στενότατον κτιστόν «δρόμον», ο οποίος κατέπεσε προ πολλών ετών. Πρόκειται περί ενός εκ των μεγαλυτέρων θολωτών τάφων όλης της Ελλάδος με διάμετρον 11,20 μέτρων.

Εις το περίβολον της εισόδου του είχε τοποθετηθεί μονόλιθος μήκους 1,98 μέτρων, ύψους 0,31 μέτρων και πάχους 0,58 μέτρων. Ο μεγάλος αυτός θολωτός τάφος της Μίλας Ξηρομέρου παρουσιάζει εις την κατασκευήν του μεγάλην ομοιότητα με τους τέσσερις μυκηναϊκούς θολωτούς τάφους του 14^ου αιώνα π.Χ. (Υστεροελλαδικός 3^ης περιόδου), που ανεσκάφησαν προηγουμένως από τον κ. Μαστροκώστα εις το χωρίον Άγιος Ηλίας της επαρχίας Μεσολογγίου. Εις τον λόφον του Αγίου Ηλία, συμφώνως προς τα υποθέσεις των ειδικών, ευρίσκετο κατά την ομηρικήν εποχήν η πόλις Ώλενος, που κατεστράφη υπό των Αιτωλών της Αιτωλίας, και αργότερον κατά τους ιστορικούς χρόνους η Ιθωρία. Φωτογραφία της ακροπόλεως του Αγίου Ηλία και ενός εκ των τεσσάρων θολωτών τάφων της περιοχής δημοσιεύσαμεν μαζί με τις σχετικές λεπτομέρειες στην «Καθημερινή» της 21.3. 1965.

Ο μυκηναϊκός θολωτός τάφος της Μίλας Ξηρομέρου ανήκει πιθανώς εις την βορειότερον κειμένην προϊστορικήν πόλιν της σημερινής Παλαιομάνινας, που ταυτίζεται υπό του καθηγητού Κ. Ρωμαίου με την Ματρόπολιν (Μητρόπολιν)».

Επίσης, στο Αρχαιολογικό Δελτίο 22 (1967), «Χρονικά», αναφέρεται ότι: «…Παρά την δεξιάν όχθην του Αχελώου εν θέσει Μίλα, μεταξύ των χωρίων Παλαιομάνινα και Πεντάλοφος (Ποδολοβίτσα) διενεργήθησαν δοκιμαστικαί ανασκαφαί παρά τα τοιχώματα του κυκλικού θολωτού μυκηναϊκού τάφου (διάμετρος 10,50 μέτρων) και ανεσκάφη ο εις αυτό καταλήγων από ΝΑ στενός δρόμος (μήκος 6,60 μέτρων και πλάτους 0,62 – 0,74 μέτρων».

Στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας γινόταν και η ακόλουθη παρέμβαση για ανάδειξη του εντυπωσιακού αυτού αρχαίου μνημείου:  «Είναι μελαγχολική η διαπίστωση ότι το εντυπωσιακό αυτό αρχαίο μνημείο της περιοχής του χωριού μας βρίσκεται σε αυτή την κατάσταση παρά τις συνεχείς παρεμβάσεις της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας από το πρώτη ημέρα λειτουργίας της μέχρι και πρόσφατα και τα εκτενή δημοσιεύματα σε βιβλία των συγχωριανών μας συγγραφέων Παναγιώτη Β. Ζώγα (κυρίως) και Δημήτρη Λ. Στεργίου (δευτερευόντως). Και οι επισημάνσεις όλων δεν περιορίζονταν μόνο στη διάσωση και ανάδειξη του μεγάλου αυτού θολωτού μυκηναϊκού τάφου στη Μίλα της Παλαιομάνινας, αλλά επεκτείνονταν και σε υποδείξεις ότι σε όλη τη γύρω περιοχή βλέπει κανείς ίχνη που σίγουρα «φωνάζουν» για την ύπαρξη κι άλλων αρχαίων μνημείων ή κατασκευών. Δεν γνωρίζουμε πού οφείλεται όλη αυτή η αδιαφορία των αρμοδίων (κεντρική διοίκηση, τοπική αυτοδιοίκηση) για τη διάσωση και ανάδειξη της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς μας. Αλλά, ας μην παραπονιόμαστε τότε ότι η πολιτιστική κληρονομιά είναι ένα ξέφραγο αμπέλι για τους αρχαιοκαπήλους και τους τυμβωρύχους».

* Τάφοι – Γεωμετρικός Ταφικός Πίθος: Ο Ε. Μαστροκώστας περιγράφει το θησαυρό 12 αργυρών στατήρων Κορίνθου, Αμβρακίας, Ανακτορίου, Λευκάδος και ενός διδράχμου Στυμφαλίων, ένα χάλκινο δακτύλιο τριγωνικής τομής, τριφυλλόστομες οινοχόες (σφαιρικές και μία ωοειδής), πέντε κανθάρους, χαλκά κτερίσματα (χάλκινοι δακτύλιοι), σφικτήρες, τρία βραχιόλια, χάλκινες ψηφίδες όρμου, κυλινδρικές και τριγωνικής τομής, και επιτύμβιες επιγραφές. Ο θησαυρός αυτός αποκαλύφθηκε κατά την εκσκαφή των θεμελίων του ναού του Αγίου Κωνσταντίνου το 1961.

* Τρεις κιβωτιόσχημοι τάφοι των ύστερων κλασικών χρόνων: Κατά τη διάνοιξη αύλακα για την κατασκευή μεγάλου αρδευτικού έργου βρέθηκαν στα κτήματα ιδιοκτησίας των Σπ. Νάκα και Βασ. Νιτσάκη, σε απόσταση 900 μέτρων περίπου προς τα δυτικά του χωριού, τρεις κιβωτιόσχημοι τάφοι, που περιείχαν 16 αγγεία, από τα οποία πολλά ήταν ερυθρόμορφα ληκύθια, ένα χάλκινο κάτοπτρο και τμήμα χάλκινης στλεγγίδας.

* Πρωτοελλαδικά, υστεροελλαδικά και γεωμετρικά ευρήματα: Κοντά στο ναό του Αγίου Κωνσταντίνου βρέθηκαν μισός πέλεκυς από αμμόλιθο καθώς και όστρακα πρωτοελλαδικών, υστεροελλαδικών και γεωμετρικών αγγείων.

* Ταφικοί πρωτογεωμετρικοί πίθοι: Στο κέντρο του χωριού και κοντά στο σπίτι του Γρ. Κέκου ανεσκάφησαν δύο ταφικοί πρωτογεωμετρικοί πίθοι, που περιείχαν αγγεία με τη συνήθη διασκόμηση ή με αραιό μελανό γάνωμα  καθώς και τριφυλλόστομες οινοχόες, σκύφους και δύο οινοχόες φλάσκες. Στα μετάλλινα αντικείμενα περιλαμβάνονται σιδηρές τριχολαβίδες, καρφιά, μαχαιρίδια, περόνες, δακτύλιοι απλοί ή με συναφή σφενδόνη, αιχμή δόρατος, χάλκινοι δακτύλιοι απλοί ή αμφικωνικοί ή σπειροειδείς ή με συναφή σφενδόνη, βραχιόλια, περόνη, ψηφίδες όρμου, τμήμα χαλκής ταινίας, δύο χρυσές αμφικωνικές ψηφίδες όρμου, δύο χρυσοί σπειροειδείς δακτύλιοι ή σφηκωτήρες, ζεύγος χρυσών σπειροειδών από δύο έλικες δακτυλίων, με στικτή από δύο ομόκεντρους κύκλους διακόσμηση πάνω στα δισκάρια πεπλατυσμένων άκρων. Από άλλο ταφικό πίθο προέρχεται γεωμετρική χαλκή ημισφαιρική φιάλη.

* Αρχαϊκή επιγραφή στην ακρόπολη: Στην ακρόπολη υπήρχε λιθόπλινθος (0,77χ0,79χ0,49 μ.), που έφερε την αρχαϊκή επιγραφή ΑΦΑΙΣΤΙΟ (μεταφέρθηκε στο Μουσείο Αγρινίου)

Οι σημαντικότεροι αρχαιολογικοί χώροι

Οι σημαντικότεροι αρχαιολογικοί χώροι της Παλαιομάνινας είναι οι εξής:

*Ο εμβληματικός πύργος κοντά στην ακρόπολη: Επίσης, απαιτείται άμεση λήψη μέτρων αντιμετώπισης του κινδύνου κατάρρευσης εμβληματικών τμημάτων του τείχους (όπως ο πύργος πλησίον του χωριού), δεδομένου ότι ενδεχόμενη καταστροφή θα ήταν δύσκολα και με πολύ μεγάλο κόστος αναστρέψιμη και θα προκαλούσε έντονη υποβάθμιση της εικόνας του μνημείου, όπως εκτιμά ο κ. Λαμπρινουδάκης. Η δαπάνη για την αντιμετετώπιση του κινδύνου κατάρρευσης του πύργου πλησίον του χωριού της Παλαιομάνινας εκτιμάται από τον κ. Λαμπρινουδάκη ότι ανέρχεται σε 50.000 ευρώ με κάλυψή της δαπάνης από επιχείρηση ή επιχειρήσεις της περιοχής, αλλά πάλι φευ!

 

 * Μεγάλη στέρνα νερού λαξευμένη σε τεράστιο βράχο. Η στέρνα αυτή βρίσκεται στο πίσω μέρος της ακρόπολης και εντυπωσιάζει για την τεχνική κατασκευής της και το βάθος της. Μέχρι το καλοκαίρι του 1999 η εκπληκτική (λαξευμένη σε μεγάλο βράχο) «Στέρνα» νερού, κάτω από την ακρόπολη της Παλαιομάνινας, ήταν σκεπασμένη από δέντρα, θάμνους και χορτάρια και μπαζωμένη με πέτρες, χώμα και άλλα απορρίμματα. Με τη βοήθεια χορηγών, η Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας αποκάλυψε και ανέδειξε το εντυπωσιακό αυτό αρχαίο μνημείο  και το παρέδωσε προς θαυμασμό στους επισκέπτες. Πρόκειται για ένα σημαντικό έργο «υποδομής» της αρχαιότητας, το οποίο συνδυάζεται με τις δίδυμες «υδατοδεξαμενές», πάνω στην ακρόπολη.

*Δίδυμες στεγανές βυζαντινές υδατοδεξαμενές (στέρνες): Το ίδιο έτος, το 1999, με δαπάνη της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας ,έγινε πάνω στην ακρόπολη μια τομή από τη ΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, η οποία αποκάλυψε ένα συγκρότημα δίδυμων «υδατοδεξαμενών» με μόνωση, η οποία θα πρέπει να ερευνηθεί από τους ειδικούς επιστήμονες. Προκαλεί κατάπληξη τόσο η «τεχνική» όσο και η ανθεκτικότητα της μόνωσης αυτής, που έχει γίνει πάνω σε υπόγεια και επιμελημένα τείχη από επεξεργασμένες μεγάλες πέτρες που αποτελούσαν και τα «τοιχώματα» των «υδατοδεξαμενών».

*Ερειπωμένες βυζαντινές εκκλησίες: Κοντά και στην ευρύτερη περιοχή της Παλαιομάνινας υπάρχουν πολλές (κυρίως βυζαντινές) ερειπωμένες εκκλησίες. Η εγκατάλειψη και η αδιαφορία για μελέτη, ανάδειξη και αξιοποίηση της πλούσιας αυτής πολιτιστικής κληρονομιάς είναι απογοητευτική. Εκτός από την ερειπωμένη εκκλησία στη Μήλα, τα ίχνη μιας άλλης κοντά στο χωριό (Αγία Ελένη ή «Άγιου Λένε») και στη θέση «Πάντια» (στο κάτω μέρος του λόφου του Αγίου Νικολάου) υπάρχει και μια άλλη στη θέση «Κουτσοπόλακα» ή «Φουγκία» που οι ντόπιοι τη λένε «Μπισέρκα τσα ασπάρτα» («χαλασμένη ή ερειπωμένη εκκλησία»). Βρίσκεται στην καρδιά του βελανιδόδασου της Μάνινας ή Παλαιομάνινας εγκαταλελειμμένη. Αλλά, στην ίδια θέση δεν είναι μόνο η ερειπωμένη εκκλησία. Εκεί κοντά υπάρχουν και οι «γκούβες» (λαξευμένα σε πέτρες πιθάρια), που χρησίμευαν στην αρχαιότητα μάλλον ως «ψυγεία». Πρόκειται για τους αρχαίους «σιρούς».

* Αρχαίοι σιροί (αρχαία «ψυγεία» - πιθάρια λαξευμένα σε πέτρα μέσα στο χώμα: Υπάρχουν δύο τοποθεσίες στην περιοχή της Παλαιομάνινας με υπόγεια λαξευμένα σε πέτρα πιθάρια ή «Γκούβες», που προκαλούν σημαντικό αρχαιολογικό ενδιαφέρον ως στοιχείο της αρχαίας τεχνολογικής κληρονομιάς. Η μία βρίσκεται σε απόσταση λίγων μόλις μέτρων από το προαύλιο του ξωκλησιού της Αγίας Παρασκευής, κοντά στο «Παζαράκι», και η άλλη στο βάθος του βελανιδόδασου της Μάνινας, στην τοποθεσία «Μπισέρκα τσα Ασπάρτα» (Ερειπωμένη Εκκλησία) στην «Κουτσοπόλακα» ή «Φουγκία», όπως ήδη αναφέρθηκε..

Οι «Γκούβες» (αρχαίοι σιροί ή «ψυγεία») στην Αγία Παρασκευή δεν είναι προφανώς τυχαίες. Συνειρμικά επιβεβαιώνουν την ονομασία «Παζαράκι». Η επισήμανση αυτή ανήκει στον πρώην προϊστάμενο της ΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και πρώην γενικό διευθυντή του υπουργείου Πολιτισμού κ. Λάζαρο Κολώνακ. Κολώνα, ο οποίος επισκέφθηκε την τοποθεσία αυτή, ύστερα από πρόσκληση της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας και ο οποίος τότε είπε  κατηγορηματικά ότι οι «Γκούβες» ήταν … βυρσοδεψεία, όπως οι περισσότεροι νομίζαμε!

*Αγία Παρασκευή: Αλλά, πέρα από τις «Γκούβες», κι άλλα στοιχεία καταδεικνύουν ότι στην περιοχή αυτή υπήρχε αρχαίος οικισμός που συνδέεται με το «Παζαράκι». Το 2000, ο ιδρυτής και τότε πρόεδρος της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας Δημήτρης Στεργίου είχε  προσκαλέσει τον τότε προϊστάμενο της ΣΤ΄ Εφορείας  Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων τον κ. Λάζαρο Κολώνα (γίνονταν οι εργασίες λιθόστρωσης των δρόμων προσπέλασης προς την ακρόπολη και ήθελε ο ίδιος να εποπτεύσει των εργασιών) και τον πήγε και στις «Γκούβες». Καθώς περνούσε από τον προαύλιο της Αγίας Παρασκευής, κοντοστάθηκε και  είπε: αυτός ο κίονας είναι από αρχαίο ναό, ήταν ή είναι εδώ αρχαίος ναός. Τι είχε γίνει. Η πρώτη εκσκαφή για τον τάφο της  μοναχής Ευνίκης προσέκρουσε σε ογκώδεις μαρμάρινες πλάκες καθώς και στον κίονα αυτό, ο οποίος έμεινε έξω.  Στη συνέχεια, αναζητήθηκε άλλο μέρος για τον τάφο της Ευνίκης.Κι αν στηριχθούμε στην αποδειγμένη από πολλές άλλες περιπτώσεις διαπίστωση ότι συνήθως ή κυρίως οι χριστιανικοί ναοί ή ξωκλήσια ανεγείρονταν πάνω σε αρχαιοελληνικούς ναούς, τότε εξηγείται γιατί και οι δικοί μας πρόγονοι έχτισαν εκεί την Αγία Παρασκευή προς τιμή της αγίας προστάτιδάς τους (Βίνερε – Παρασκευή, από το Βένους, δηλαδή την ονομασία της ελληνικής θεάς Αφροδίτης στα λατινικά! Δεν είναι τυχαία όλα αυτά.

  *«Παζαράκι»: Η τοποθεσία «Παζαράκι» πριν από 50-60 χρόνια  ήταν ένα εκπληκτικό λουλουδιασμένο ξέφωτο ( πήγαιναν οι δάσκαλοι εκεί  τα παιδιά … εκδρομές!), όπου διακρίνονταν τα θεμέλια πολλών (στη σειρά) τετράγωνων οικιών.  Οι παλιοί τα θυμούνται όλα αυτά έντονα. Η τοποθεσία αυτή κρύβει πολλά μυστικά που παρουσιάζονται στην εφημερίδα «Παλαιομάνινα» (αριθμός φύλλου 3, σελίδα 3).Στην  περιοχή,  που περιφράχτηκε και φυτεύτηκε με ελιές, υπήρχαν και υπάρχουν ακόμα  πολλά «εργαλεία» από πυριτόλιθο (υπάρχουν στη Λαογραφική Έκθεση).

Το 1997, όταν δεν είχε «αξιοποιηθεί» όσο σήμερα η τοποθεσία με τη φύτευση ελιών, η Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας είχε προωθήσει ένα ευρύτατο πρόγραμμα φωτογράφισης όλων των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων της περιοχής μας, με την αφιλοκερδή και πρόθυμη προσφορά του Λεωνίδα Α. Στεργίου, μεταξύ των οποίων ήταν και το «Παζαράκι». Οι φωτογραφίες αυτές, που βρίσκονται στο αρχείο της Εταιρείας, επιβεβαιώνουν τη διαπίστωση αυτή. Μάλιστα, σε μια από αυτές ο φωτογράφος  είχε εντοπίσει και ίχνη κτίσματος, προφανώς εκκλησίας, τα οποία και αποτύπωσε με το χέρι στο πίσω μέρος της αντίστοιχης φωτογραφίας.

Είναι σίγουρο ότι μια ευρύτατη αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή αυτή θα αποκαλύψει πολλά μυστικά της ευρύτερης μνημειακής τοπογραφίας της Παλαιομάνινας, αφού εκεί, όπως επεσημαίνει ο κ. Λαμπρινουδάκης,   κατέληγαν κι άλλα αρχαία τείχη (υπάρχουν ακόμα ίχνη), τα οποία άρχιζαν από βορειοδυτικό μέρος της σημερινής ακρόπολης και τα οποία προφανώς περιέκλειαν μιαν άλλη (τη μυθική ίσως Ερυσίχη) αρχαιότερη από τη σωζόμενη σήμερα πόλη. Πάντως, αρχαιολογικές ανασκαφές στην περιοχή σε μεγαλύτερο βάθος (αφού από το όργωμα έχουν καταστραφεί τα επιφανειακά ίχνη σπιτιών του αρχαίου οικισμού) θα επιβεβαίωναν την ύπαρξη ίσως ενός νεολιθικού οικισμού, όπως εκτιμά ο παππούς μου Δημήτρης Στεργίου.

  * Δύο αρχαίοι λιθόστρωτοι δρόμοι: Η αρχαία πόλη και το χωριό συνδέονταν με την «Αυλόπορτα» ή τον Αχελώο ποταμό με δύο λιθόστρωτους δρόμους, μήκους περίπου ενός χιλιομέτρου, που εντυπωσιάζουν για την κατασκευή τους.  Από τη πρώτη στιγμή που ιδρύθηκε η Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας, στόχος της ήταν η αποκατάσταση και η ανάδειξη πρώτον  του αρχαίου λιθόστρωτου δρόμου που συνέδεε την ακρόπολη της αρχαίας πόλης με τον Αχελώο και, δεύτερον, την αποκατάσταση και ανάδειξη του νεότερου, εκπληκτικής αρχιτεκτονικής, λιθόστρωτου δρόμου που συνέδεε το σημερινό χωριό με το (παλαιό) νεκροταφείο του χωριού, με τον Άγριο Γεώργιο, δηλαδή πάλι με το πόταμό Αχελώο, δηλαδή της «Σκάλας».

Για το λόγο αυτό ανατέθηκε από την πρώτη στιγμή στο συντοπίτη μας μηχανικό (από τη Γουργιώτισσα) κ. Μάκο Κατσαρό την κατάρτιση σχεδίου και την αποτύπωση και των δύο δρόμων με καταβολή της δαπάνης, φυσικά, από την Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας. (πληρώθηκε ο μηχανικός και υπάρχουν τα σχέδια στο αρχείο του παππού μου και της Εταιρείας).

Πράγματι, η αποτύπωση των δύο αυτών λιθόστρωτων δρόμων έγινε και τα σχέδια (ένα που αφορά την αρχαία πόλη τέθηκε υπόψη του κ. Λαμπρινουδάκη) για τα περαιτέρω (υποβολή στη Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος)  κατατέθηκαν στο Δήμο Αστακού, αλλά χωρίς συνέχεια. Σημειώνω ότι για όλα αυτά ήμουνα σε συνεχή επικοινωνία και είχα αποσπάσει τη σχετική έγκριση και από τότε περιφερειάρχη Δυτικής Ελλάδος. Δυστυχώς, η τεράστια και με τεράστια αυτή δαπάνη πρωτοβουλία δεν είχε καμιά συνέχεια, αφού δεν προωθήθηκε από το Δήμο Αστακού!

Τις ίδιες πρωτοβουλίες ανέλαβε  η Εταιρεία Φίλων των Μνημειων της Παλαιομάνινας  και για την  ανάδειξη και αξιοποίηση της μεγάλης εκπληκτικής παλαιάς υδατοδεξαμενής στη Μάνινα (Φουγκία), των δύο δίδυμων εκπληκτικών πηγαδιών (Πάντια) και, φυσικά, για τις «Γκούβες» (αρχαίοι σιροί) στην Αγία Παρασκευή, αλλά ματαίως…

*Παλιοχώρα- παλιά πηγάδια: Στη θέση «Πάντια» υπάρχουν δύο, εκπληκτικής κατασκευής, παλιά πηγάδια, όπως ήδη αναφέρθηκε. Μία περίεργη ιστορία, την οποία έχει διασώσει ο παππούς μου Δημήτρης Στεργίου σε βιβλία και σε άρθρα,  διηγούνταν μερικοί γέροντες του χωριού για  το τοπωνύμιο «Παλιοχώρα», ότι, δηλαδή, είχε ιδρυθεί και κατοικούνταν από … Μανιάτες, οι οποίοι το εγκατέλειψαν πολύ πριν από την Επανάσταση του 1821 και πήγαν στη σημερινή Μάνη! Πάντως, το σίγουρο είναι ότι στην «Παλιοχώρα» (στην πλαγιά που αρχίζει από την «Πάντια» με τα δύο παλιά πηγάδια και τελειώνει στο λόφο του Αγίου Νικολάου) υπήρχε οικισμός. Μέχρι τη δεκαετία του 1960 υπήρχαν πολλά ερείπια σπιτιών και μιας εκκλησίας! Άλλωστε, η ύπαρξη οικισμού επιβεβαιώνεται και από τα δύο εντυπωσιακά λιθόχτιστα πηγάδια που είναι κοντά – κοντά στην άκρη της ευρύτερης τοποθεσίας που λέγεται «Πάντια». Η ίδια περιοχή λέγεται και «του Πηγάδιε». Με την ευκαιρία υπενθυμίζεται ότι η Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας έχει προτείνει πολλές φορές όχι μόνο τη διάσωση, αλλά και την ανάδειξη των δύο αυτών πηγαδιών με την αποκατάσταση του (κατεστραμμένου) λιθόκτιστου κυκλικού περιβόλου τους και, φυσικά, του στηθαίου τους, καθώς και την τοποθέτηση κολώνας ηλεκτροφωτισμού τους, αλλά φεύ!

* Ξωκλήσι στη «Μήλα»: Το  βιβλίο του  Παναγιώτη Β. Ζώγα «Από την Μητρόπολη της Ακαρνανίας μέχρι την Παλαιομάνινα» δίνει πλούσιες πληροφορίες για το μεγάλο Θολωτό Μυκηναϊκό Τάφο στη Μήλα της Παλαιομάνινας καθώς και την ιστορία και την ετυμολογία  («Μίλα» ή «Μήλος» ή «Μήλα» κλπ) της τοποθεσίας αυτής. Από τις μαρτυρίες συγγραφέων που παραθέτει ο Παναγιώτης Ζώγας στο βιβλίο του προκύπτει ότι η Μήλα, αρχαία κώμη της Ακαρνανίας, ερημώθηκε λίγο πριν από την Επανάσταση του 1821. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται και από τα ερείπια εκκλησίας! Μερικά νέα στοιχεία για τη «Μήλα».  Η αποκάλυψη το 1965 του μεγάλου αυτού Θολωτού στην περιοχή καταδεικνύει ότι η περιοχή κατοικούνταν από τη Μυκηναϊκή Εποχή (1600 – 1100 π.Χ.). Η διαπίστωση αυτή ενισχύει την άποψη του παππού μου Δημήτρη Στεργίου ότι η λέξη γράφεται με «η», δηλαδή η τοποθεσία γράφεται «Μήλα» και όχι «Μίλα», διότι στην ομηρική εποχή τα πρόβατα λέγονταν και «μήλα» και οι περιοχές όπου έβοσκαν πρόβατα λέγονταν «μητέρες μήλων», δηλαδή «προβατομάνες» («Οδύσσεια» μ 301, ξ 405 και ο 226 και «Ιλιάδα» Β 696, Θ 47, Κ 485 και Λ 222). Μία αντίστοιχη «προβατομάνα» περιοχή υπάρχει στην Παλαιομάνινα, η οποία μάλιστα λέγεται και στα βλάχικα με ομηρική ρίζα. Πρόκειται για την τοποθεσία  «Μάϊνα Οίλου», κατά το αντίστοιχο ομηρικό «Μήτηρ Μήλων». Κι από τη λέξη αυτή ίσως προέρχεται και η ευρύτερη ονομασία της Μάνινας και, φυσικά, της Παλαιομάνινας (μητέρα, μάνα, βραχίονας, βάση προβάτων ή βελανιδιάς !) Δηλαδή, στην περιοχή αυτή, λόγω του εύφορου εδάφους και του παρακείμενου μεγάλου Αχελώου ποταμού εκτρέφονταν πρόβατα, όπως και σε όλες τις επόμενες περιόδους μέχρι και πρόσφατα. Μάλιστα, όπως διηγείται ο Δημήτρης Στεργίου, πολλοί γέροντες του χωριού έλεγαν ότι η περιοχή της Μήλας ανήκε, πριν από τον Κουτσομπίνα στον αρχιτσέλιγκα Ραποτίκα, ο οποίος είχε εκεί το κονάκι του με χιλιάδες πρόβατα. Προφανώς, λοιπόν, οι Μυκηναίοι κάτοικοι της περιοχής έλεγαν τότε πάμε «στα μήλα», δηλαδή στα πρόβατα κι έτσι έμεινε η ονομασία της τοποθεσίας αυτής. Συνέβη, ίσως, αυτό που έγινε με την Κωνσταντινούπολη, που έλεγαν «Εις την Πόλιν» και, τελικά, έμεινε «Πόλη».

*Καστροπολιτεία:  Το χωριό, εκτός από την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά και παράδοση, έχει και μια θαυμαστή οικοδομική αρχιτεκτονική, η οποία εκφράζεται κυρίως με τα λιθόκτιστα σπίτια. Αυτή η εικόνα ενισχύθηκε μετά την ολοκλήρωση του έργου λιθόστρωσης των σοκακιών του χωριού, το οποίο άρχισε το 2002. Τώρα, φαντάζει σα μια εντυπωσιακή καστροπολιτεία, η οποία θα αναδεικνυόταν ακόμα περισσότερο αν καταρτιζόταν ένα πρόγραμμα χρηματοδότησης για την ανάπλαση και αναβάθμιση του χωριού. Τέτοια προγράμματα υπάρχουν και αφορούν ειδικότερα στην αποκατάσταση κτιρίων, που παρουσιάζουν αξιόλογο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό με ιδιαίτερα στοιχεία αισθητικής και ιστορικής αξίας, καθώς και στην αποκατάσταση και ανάδειξη αξιόλογων αρχιτεκτονικών στοιχείων της αγροτικής υπαίθρου, τα οποία έχουν αισθητική και ιστορική αξία, όπως μύλοι, βρύσες, πηγάδια, γεφύρια, μονοπάτια. Ένα τέτοιο πρόγραμμα θα μπορούσε να περιλαμβάνει έργα απαλλαγής των λιθόκτιστων σπιτιών που είναι εκατέρωθεν του κεντρικού δρόμου ή βρίσκονται στο ιστορικό κέντρο του χωριού από τα ασβεστώματα και τις φθορές που έχει προκαλέσει ο χρόνος. Επίσης, θα μπορούσε να περιλαμβάνει την κατασκευή παραδοσιακών βρυσών και την τοποθέτηση παραδοσιακών φανοστατών στον κεντρικό δρόμο και στα σοκάκια.

*Βυζαντινοί πύργοι ή «Κούλια»: Σε ένα όμορφο λόφο κοντά στον Αχελώο ποταμό υπάρχει ένας εντυπωσιακός βυζαντινός πύργος ή «Κούλια», όπως τον λένε οι ντόπιοι, που ήταν το αρχοντικό Τούρκου Αγά ή Διοικητή. Δίπλα στην κούλια διακρίνεται μικρός οικισμός μάλλον από τους εργάτες και υπαλλήλους του αγά. Ο ιδιοκτήτης της κούλιας της Παλαιομάνινας θεωρείται ότι ήταν ο Ισμαήλ Αγάς ο οποίος πρέπει να ήταν σύγχρονος του Γιακούμπ Αγά της Πενταλόφου (τότε Ποδολοβίτσα) και κατείχε σημαντικό αριθμό στρεμμάτων στη γύρω περιοχή. Η θέα από την κούλια αυτή είναι πανοραμική, εκπληκτική και εκτείνεται από την πόλη του Αγρινίου έως και το Αιτωλικό

Αξιοθέατα

Στην Παλαιομάνινα υπάρχουν πολλά αξιοθέατα μέρη. Αναφέρονται χαρακτηριστικά τα εξής:

- Μουσεία:  Στην Παλαιομάνινα  (στο κέντρο του χωριού) υπάρχει το αρτιότερο και ίσως πληρέστερο Αγροτικό Τεχνολογικό Μουσείο. Έως το 2000 ήταν στα ερείπια ένας από τους παλαιότερους (λειτούργησε το 1920) αλευρόμυλους της χώρας, ο μύλος Λάπα («Μόρα α Λάπα»), και διασώθηκε από την Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας με την αγορά του από τον ιδιοκτήτη και την ανάδειξή του με κοινοτικά κονδύλια. Στο ανακαινισμένο κτίριο του μύλου υπάρχει ειδικό τμήμα που περιλαμβάνει λαογραφικό και τεχνολογικό παραδοσιακό υλικό του Κύκλου «Σίτος – Άλευρα – Άρτος». Επίσης,  ύστερα από πρόταση της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας και την πρόθυμη ανταπόκριση της διοίκησης του Αγροτικού και Πιστωτικού Συνεταιρισμού της Παλαιομάνινας το κτίριο του «Τυροκομείου» διασώθηκε, αναδείχθηκε και αξιοποιήθηκε με τη μεταφορά σε αυτό της Λαογραφικής Έκθεσης και τη στέγαση των γραφείων όλων των συλλόγων και φορέων του χωριού.

 - Αχελώος ποταμός: Η διαδρομή είναι μαγευτική και η επίσκεψη στις όχθες του Αχελώου επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις.

- Άγιος Νικόλαος. Ένας εκπληκτικός λόφος που δεσπόζει στην περιοχή και έχει απέραντη θέα προς ολόκληρη την Αιτωλία και την Ακαρνανία.

- Άγιος Γεώργιος: Πρόκειται για το παλιό νεκροταφείο, που είναι ένας παράξενος γήλοφος ακριβώς στις όχθες του Αχελώου ποταμού.

- Γκούβα α Φούρου (Σπηλιά του Κλέφτη). Ένα εντυπωσιακό σπήλαιο με σταλακτίτες.

- Διαδρομή προς το βελανιδόδασος: Μία διαδρομή προς το περίφημο δάσος βελανιδιάς της Μάνινας τέρπει και ωφελεί.

- Μεγάλη υδατοδεξαμενή στο δάσος της Μάνινας. Στη θέση «Φουγγία», μέσα στο βελανιδόδασος της Μάνινας, υπάρχει μια τεράστια υδατοδεξαμενή, η οποία πρέπει να διασωθεί και να αξιοποιηθεί για τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής.