Ο Αχελώος «Ρέου» και οι μύθοι

Όλοι οι θρύλοι που διατηρήθηκαν κατά τη μακραίωνη πορεία του Ελληνισμού επιβεβαιώνονται από την πραγματικότητα στην Παλαιομάνινα

Γράφει ο Γιώργος Π. Μπαμπάνης

Στην Παλαιομάνινα και στην ευρύτερη περιοχή, τη Μάνινα, κυριαρχούν επί εκατοντάδες χρόνια μύθοι, θρύλοι, παραδόσεις, ενώ έχει γίνει και «θέατρο τραγωδιών» , των οποίων το τέλος όλων σηματοδοτείται, όπως και στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, από «κάθαρση» με την παρέμβαση της «Θείας Δίκης».  Όλοι αυτοί οι μύθοι και οι θρύλοι όχι μόνο διατηρήθηκαν σε όλη τη μακραίωνη ιστορία του Ελληνισμού, αλλά ξεσήκωσαν και τη φαντασία του ελληνικού λαού σε τέτοιο σημείο που στην περιοχή της Μήλας ή της Μάνινας οι κάτοικοι έπλασαν πλήθος παραδόσεις, οι οποίες όλες σχεδόν είχαν ως πυρήνα τους θρύλους αυτούς, αλλά επηρεάζονταν σημαντικά από τα τοπωνύμια, τα αρχαία ονόματα ποταμών και αρχαίων τειχών και ακροπόλεων, τις σπηλιές, τον ορμητικό Αχελώο, την ιερή βελανιδιά του απέραντου δάσους της Μάνινας, τους αρχαίους τάφους και τα μυστήρια και τις  ερμηνείες για τους παράξενους γήλοφους (τούμπα ή τύμβοι)  με τις ψυχές, τους μυσταγωγικούς αρχαίους λιθόστρωτους δρόμους με τους νεκρούς και  τις επιβλητικές κεντρικές πύλες των αρχαίων τειχών.

Ο ποταμός Αχελώος

Ο παππούς μου Δημήτρης Στεργίου στο υπό έκδοση βιβλίο του υπό τον τίτλο «Οι αλαφροίσκιωτοι» αναφέρει στο αντίστοιχο κεφάλαιο για τους μύθους στην περιοχή τα ακόλουθα:

«Είναι εντυπωσιακή η διαπίστωση ότι   οι κάτοικοι της περιοχής μας διατηρούσαν επί πολλά χρόνια μετά τη μόνιμη εγκατάστασή τους στη Μάνινα, τον αρχέγονο χαρακτήρα, ενώ στη ντοπιολαλιά τους χρησιμοποιούσαν  πολλές ομηρικές, αρχαιοελληνικές και βυζαντινές λέξεις και σε όλα  σχεδόν τα έθιμα, που αφορούν, για παράδειγμα,  τη  γέννηση, τον θάνατο, τον γάμο κυριαρχούν αρχαιοελληνικές ρίζες. Αυτό σημαίνει ότι όλες οι παραδόσεις  στο σύνολό τους δεν είναι πλάσματα της φαντασίας των τελευταίων αιώνων, αλλά έχουν τις ρίζες τους στην ελληνική αρχαιότητα. Είναι όμως αλήθεια ότι η συνέχιση και ο εμπλουτισμός των παραδόσεων αυτών κυρίως από συναρπαστικές διηγήσεις γερόντων στα καφενεία ή σε οικογενειακές συγκεντρώσεις ή με τη μορφή τραγουδιών προκαλούσαν δέος μέχρι και τρόμο στους κατοίκους, οι οποίοι δεν τολμούσαν να πάνε νύχτα στο ποτάμι ή να περνούν έξω από νεκροταφεία, από  αρχαίες πόλεις και από αρχαίους τάφους. Όλα αυτά ξεσήκωναν τη φαντασία τους σε τέτοιο σημείο που όλοι έβλεπαν φαντάσματα …Και πώς θα μπορούσαν να μην έβλεπαν φαντάσματα ή να μην οργίαζε η φαντασία τους για νεράιδες, για νύφες, εκδικητικούς νεκρούς και άλλους εφιάλτες, όταν όλη η περιοχή κυκλώνεται από αρχαίους μύθους, αρχαία ονόματα και αρχαίους θρύλους. Κατ΄αρχάς, είναι ο Αχελώος ποταμός που βρέχει με τη δεξιά του όχθη και κατά μήκος όλη την εύφορη πεδιάδα της Μήλας.  Και ο Αχελώος δεν είναι μόνο ο δεύτερος, ως προς το μήκος, ποταμός της Ελλάδας, αλλά στην αρχαιότητα λατρεύτηκε, επειδή θεωρούνταν ως ο σπουδαιότερος ποτάμιος θεός. Oι Ακαρνάνες  πάνω απ' όλους τους θεούς των Αρχαίων Ελλήνων αγαπούσαν και λάτρευαν τον Αχελώο».

Η πάλη του Ηρακλή με τον Αχελώο

Στην Ιλιάδα ο Όμηρος θεωρούσε ανώτερο του Αχελώου μόνο το Δία. "Τω Δίι ουδέ κρείων", επισημαίνει. Μαζί του πάλεψε ο ημίθεος Ηρακλής για χάρη της Δηιάνειρας, της κόρης του βασιλιά της αρχαίας αιτωλικής πόλης, της Καλυδώνας, Οινέα. Μετά από μεγάλη γιγαντομαχία ο Ηρακλής νίκησε τον Αχελώο, αφού τού έσπασε το ένα κέρατο και τον έριξε στο χώμα. O Αχελώος, για να πάρει πίσω το σπασμένο κέρατο, έδωσε στον Ηρακλή το Κέρας της  αίγας (γίδας) Αμάλθειας, που ήταν πηγή αφθονίας και γονιμότητας. Tα άφθονα νερά του ξεχείλιζαν στο πέρασμά του και γονιμοποιούσαν τη γη των Ακαρνάνων και Αιτωλών. Ο Απολλόδωρος τον παρουσιάζει σαν σύζυγο μιας Αιτωλής, της Στερόπης, αφού απέτυχε να παντρευτεί μια άλλη Αιτωλή τη Δηιάνειρα, όπως ήδη αναφέρθηκε. Το όνομά του Αχελώος το χρωστά στον ήρωα Αχελώο, που τραυματισμένος από ένα τόξο, καθώς περνούσε τον ποταμό, έπεσε και πνίγηκε μέσα στο ποτάμι. Κόρη του είναι η Καλλιρόη που γέννησε τον Ακαρνάνα. Κι έτσι, οι μύθοι αυτοί  για θανάτους, πνιγμούς και γιγαντομαχίες στο διάβα των αιώνων φούντωσαν τις παραδόσεις που θέλουν τον Αχελώο να καταβροχθίζει τους κατοίκους της περιοχής.

Αλλά, όλοι αυτοί οι μύθοι γύρω από τον Αχελώο ποταμό επιβεβαιώνονται από την πραγματικότητα στην περιοχή της Παλαιομάνινας. Συγκεκριμένα, αναφέρουμε τα ακόλουθα:

Πρώτον, ο Αχελώος ποταμός στην Παλαιομάνινα και στα άλλα πέντε βλαχοχώρια της περιοχής αναφέρεται απλώς ως «Ρέου», δηλαδή «ποτάμι». Η λέξη είναι αρχαιοελληνική. Παράγεται από το ρήμα  «ρέω», ενώ η νεοελληνική λέξη «ποταμός» είναι άγνωστης σχεδόν ετυμολογίας!

Δεύτερον, πράγματι, τα άφθονα νερά του ξεχείλιζαν στο πέρασμά του και γονιμοποιούσαν τη γη των Ακαρνάνων και Αιτωλών. Οι παλαιότεροι θυμούνται την εικόνα του «κατεβασμένου» Αχελώου που έβλεπαν το χειμώνα από την ακρόπολη. Η εικόνα αυτή, έδειχνε και δείχνει όχι ποτάμι, αλλά μια τεράστια λίμνη, με τη διαφορά ότι τα θολά νερά κυλούσαν σιγά – σιγά προς τη θάλασσα ή προς τις όχθες κατατρώγοντας τα εύφορα παρόχθια χωράφια και ξερνώντας κορμούς δέντρων, θάμνους και ό,τι αντιστεκόταν στο άγριο ποταμίσιο κύμα. Τώρα, τα χωράφια αυτά έχουν γίνει  μια τεράστια … κοίτη, η οποία σχεδόν έχει πλησιάσει στους πρόποδες του λόφου.

Τρίτον,  οι μύθοι   για θανάτους, πνιγμούς και γιγαντομαχίες στο διάβα των αιώνων φούντωσαν τις παραδόσεις , οι οποίες επιβεβαιώνονται από την εφιαλτική διαπίστωση ότι ο Αχελώος  έχει καταβροχθίσει πολλούς της Παλαιομάνινας. Οι πνιγμένοι (νεκάτοι) στον Αχελώο κάτοικοι της Παλαιομάνινας είναι οι ακόλουθοι: Κωνσταντίνος Ζώγας του Χρήστου (νιόγαμπρος), Γρηγόριος Τύλης του Ευσταθίου (πνίγηκε μαζί με τον Κωνσταντίνο Ζώγα), Ευστάθιος Μπισύρης του Κωνσταντίνου, Ανδρέας Κουτρουμάνος του Λάμπρου, Παντελής  Κουτρουμάνος, Επαμεινώνδας Πούλιος, Ευαγγελία Πούλιου, Ιωάννης Νάστας του Γεωργίου, Χρήστος Τσάτσος, Βασίλειος Φ. Ζώγας, Ζωή Νίτσα του Λάμπρου, Σωτήριος Παππάς του Σπύρου (στα Κρεμαστά), Παναγιώτα Ζώγα του Γεωργίου, Βαγγέλης ο Στραβός (Γκέλου Όρμπου), αγνώστων λοιπών στοιχείων. Σημειώνεται ότι, όπως έχει αποκαλύψει ο παππούς μου Δημήτρης Στεργίου στο βιβλίο του «4.500 μυκηναϊκές, ομηρικές, βυζαντινές και νεοελληνικές λέξεις στον βλάχικο λόγο», η λέξη «νεκάτοι» είναι ομηρική (νέκυς-νέκυος= νεκρός από πνιγμό).  Άλλωστε, και η λ  Ραψωδία της Οδύσσεια είναι γνωστή ως «Νέκυια» και είναι  ίσως το τελειότερο και το συγκλονιστικότερο κείμενο που έχει γραφτεί ποτέ από καταβολής της ανθρωπότητας για την κάθοδο στον Άδη μέσω υγρού στοιχείου: ο Οδυσσέας λαμβάνει την "εντολή" από την Κίρκη να κατέβει στον Άδη για να λάβει χρησμό από τον μάντη Τειρεσία προκειμένου να μάθει από που πρέπει να περάσει για να γυρίσει στην Ιθάκη.

Ο Αχελώος ποταμός

Τα δύο μεγαλύτερα ποτάμια της Ελλάδας είναι ο Αλιάκμονας και ο Αχελώος.         

Ο Αχελώος, γνωστός κι ως Ασπροπόταμος, είναι ο δεύτερος σε μήκος (217 χιλιόμετρα) ποταμός της Ελλάδας. Πηγάζει από την οροσειρά της Πίνδου και συγκεκριμένα από το όρος Λάκμος (Περιστέρι), νότια νοτιοδυτικά του Μετσόβου και μετά από μια διαδρομή 220 χιλιομέτρων εκβάλλει στο Ιόνιο πέλαγος, έχοντας σχηματίσει με τις προσχώσεις του τα νησιά Εχινάδες. Κατά τη διαδρομή του διέρχεται από τους νομούς Τρικάλων, από τα όρια των νομών Καρδίτσας και Άρτας και στη συνέχεια από τα όρια των νομών Ευρυτανίας και Αιτωλοακαρνανίας. Διαχωρίζει με την πορεία του την Ακαρνανία από την Αιτωλία, διασχίζοντας διαδοχικά τις τεχνητές λίμνες των Κρεμαστών, του Καστρακίου και του Στράτου και αρδεύει την πεδιάδα του Αγρινίου. Στη ροή του προς το Ιόνιο δέχεται τα νερά των παραποτάμων του Αγραφιώτη, Ταυρωπού, Τρικεριώτη και Ινάχου. Σήμερα οι τρεις πρώτοι χύνονται στην τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών και ο τέταρτος στην τεχνητή λίμνη του Καστρακίου. Θεωρείται ο πλουσιότερος σε νερά γηγενής ποταμός της Ελλάδας.

Ο Διονύσης Μιτάκης στο βιβλίο του «Αχελώος, Γλωσσολογία, ιστορία, τέχνη» (Πάτρα 1983) αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής: «Αχελώος: Ετυμολογικά η λέξη παράγεται από την ρίζα αχ (σημαίνει νερό) ή από την μη χρησιμοποιούμενη πλέον λέξη αχα που στα λατινικά έγινε κατόπιν aqua, δηλαδή νερό ( παρβλ. Αχέρων = αχ + ρέων, κατ΄ αναγραμματισμό Άραχθος = αίρων από τα όχθας τα ύδατα, κατά συμφυρμό) και το συγκριτικό επίθετο λώων (ασυναιρ. Λωίων και θετικός τύπος λώιος), το οποίο ποιοτικά έχει την έννοια του <<καλλίτερος>>, <<ευεργετικότερος>> και ποσοτικά του <<μεγαλύτερος>>, <<κράτιστος>>, όπως φαίνεται από την ομηρική φράση <<κρείων Αχελώις>>. ( Ιλ. Φ. 194), την οποία ο Παυσανίας (Αρκαδ. 38) επεξηγεί: << Τον επί τας Εχινάδας κατιόντα Αχελώον δια της Ακαρνανίας και δ΄ Αιτωλίας έφησεν εν Ιλιάδι Όμηρος ποταμόν πάντων άρχοντα είναι>> (δηλ. Ο Όμηρος είπε στην Ιλιάδα ότι ο ποταμός που κατεβαίνει στις Εχινάδες διασχίζοντας την Ακαρνανία και την Αιτωλία είναι ο άρχοντας όλων των ποταμών). Δηλαδή η λέξη <<Αχελώος>> δηλώνει <<ποτάμι πολύνερο>>.